انحراف چشم چیست؟

انحراف چشم یا استرابیسم وضعیتی است که در آن دو چشم به صورت همزمان و هماهنگ به یک نقطه نگاه نمی کنند، بلکه یکی از چشم ها به جهتی متفاوت منحرف می شود. این ناهماهنگی حرکتی می تواند به داخل، خارج، بالا یا پایین باشد و بر بینایی و ظاهر فرد تأثیر می گذارد. تشخیص زودهنگام و درمان به موقع این بیماری، به ویژه در سنین کودکی، اهمیت حیاتی دارد تا از عوارض جدی مانند تنبلی چشم (آمبلیوپی) و کاهش دائمی بینایی جلوگیری شود و کیفیت زندگی افراد بهبود یابد.

استرابیسم، که در عامه به نام لوچی نیز شناخته می شود، یک اختلال بینایی است که در آن هر دو چشم توانایی هم راستا شدن و متمرکز شدن بر روی یک شی واحد را از دست می دهند. این ناهماهنگی حرکتی نه تنها بر توانایی دید سه بعدی و درک عمق تأثیر می گذارد، بلکه می تواند پیامدهای اجتماعی و روانی نیز برای فرد به همراه داشته باشد. علل ایجاد این بیماری متنوع است و از مشکلات عضلانی گرفته تا اختلالات عصبی و بیماری های سیستمیک را شامل می شود. درک جامع این بیماری از تعریف و علل تا روش های تشخیصی و درمانی، برای مدیریت مؤثر آن ضروری است.

۱. انحراف چشم (استرابیسم) چیست؟

انحراف چشم یا استرابیسم به حالتی اطلاق می شود که محور دیداری هر دو چشم به یک نقطه واحد اشاره نمی کند. به عبارت دیگر، در حالی که یک چشم بر روی شیء مورد نظر ثابت شده است، چشم دیگر به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین منحرف می شود. این عدم هم راستایی می تواند دائمی یا متناوب باشد و در هر دو چشم به صورت یکسان یا متفاوت بروز کند. ناهماهنگی در حرکات چشم، نتیجه اختلال در سیستم پیچیده ای از عضلات و اعصاب است که وظیفه کنترل دقیق موقعیت چشم ها را بر عهده دارند.

۱.۱. تعریف دقیق انحراف چشم

انحراف چشم (Strabismus) از نظر علمی به وضعیتی گفته می شود که در آن ارتباط بین محورهای بینایی دو چشم مختل شده و آن ها به صورت موازی به یک نقطه نگاه نمی کنند. این اختلال در سیستم کنترل عصبی-عضلانی چشم ها رخ می دهد که مسئول هم راستایی و هماهنگی حرکات چشم هستند. مغز به طور طبیعی تصاویری را که از هر دو چشم دریافت می کند، با هم ترکیب کرده و یک تصویر سه بعدی واحد ایجاد می کند. اما در افراد مبتلا به استرابیسم، به دلیل تفاوت در جهت گیری چشم ها، مغز دو تصویر متفاوت دریافت می کند که می تواند منجر به دوبینی یا سرکوب تصویر یکی از چشم ها شود. این سرکوب در طولانی مدت، به ویژه در کودکان، می تواند منجر به تنبلی چشم (آمبلیوپی) شود.

۱.۲. آناتومی و عملکرد طبیعی چشم

حرکات دقیق و هماهنگ چشم ها توسط شش عضله خارج کره چشمی کنترل می شود که به هر کره چشم متصل هستند. این عضلات شامل دو عضله راست (یکی برای حرکت به سمت بینی و دیگری برای حرکت به سمت گیجگاه)، دو عضله مایل (یکی برای حرکت به سمت بالا و خارج و دیگری برای حرکت به سمت پایین و خارج) و دو عضله راست عمودی (یکی برای حرکت به بالا و دیگری برای حرکت به پایین) می باشند. این عضلات به صورت جفت کار می کنند و توسط اعصاب جمجمه ای خاصی کنترل می شوند که سیگنال ها را از مغز دریافت می کنند. هرگونه نقص در عملکرد این عضلات، اعصاب کنترل کننده آن ها یا مراکز مغزی مسئول هماهنگی، می تواند منجر به انحراف چشم شود. در حالت طبیعی، این عضلات به گونه ای متعادل عمل می کنند که چشم ها همیشه به صورت موازی حرکت کرده و بر روی یک نقطه واحد متمرکز شوند تا دید شفاف و سه بعدی فراهم شود.

۱.۳. انواع انحراف بر اساس جهت

انحراف چشم را می توان بر اساس جهتی که چشم منحرف می شود، به انواع مختلفی طبقه بندی کرد که هر یک ویژگی های بالینی و درمانی خاص خود را دارند:

ازوتروپی (Esotropia)

ازوتروپی به حالتی گفته می شود که یک یا هر دو چشم به سمت داخل (بینی) منحرف می شوند. این شایع ترین نوع انحراف چشم است و می تواند در نوزادی (ازوتروپی نوزادی) یا در دوران کودکی (ازوتروپی تطبیقی) ظاهر شود. ازوتروپی تطبیقی اغلب با دوربینی شدید و اصلاح نشده مرتبط است، زیرا چشم برای واضح دیدن تصاویر، تلاش بیش از حدی برای تمرکز می کند که منجر به چرخش به داخل می شود.

اگزوتروپی (Exotropia)

اگزوتروپی وضعیتی است که در آن یک یا هر دو چشم به سمت خارج (گوش) منحرف می شوند. این نوع انحراف ممکن است متناوب باشد، به این معنی که چشم تنها در زمان خستگی، بیماری یا عدم تمرکز کافی به سمت خارج منحرف می شود. اگزوتروپی می تواند باعث دوبینی، خستگی چشم و بستن یک چشم در نور شدید خورشید شود.

هایپرتروپی (Hypertropia)

هایپرتروپی به انحراف یک یا هر دو چشم به سمت بالا گفته می شود. این نوع انحراف کمتر شایع است و معمولاً ناشی از ضعف یا فلج یک یا چند عضله عمودی چشم است. هایپرتروپی می تواند منجر به دوبینی عمودی شود که فرد برای جبران آن سر خود را کج می کند.

هیپوتروپی (Hypotropia)

هیپوتروپی به انحراف یک یا هر دو چشم به سمت پایین اشاره دارد. این وضعیت نیز مانند هایپرتروپی، می تواند ناشی از اختلال در عضلات عمودی چشم باشد و فرد ممکن است برای بهبود دید خود، سرش را به سمت بالا بگیرد. این نوع انحراف نیز می تواند منجر به دوبینی و مشکلات در درک عمق شود.

انحراف های ترکیبی و متناوب (Intermittent)

گاهی اوقات انحراف چشم می تواند ترکیبی از جهات مختلف باشد، مثلاً ازوتروپی همراه با هایپرتروپی. همچنین، نوعی از انحرافات به نام متناوب وجود دارند که در آن ها ناهماهنگی چشم ها همیشه آشکار نیست و تنها در شرایط خاصی مانند خستگی، تب، یا نگاه کردن به فواصل دور یا نزدیک، بروز می کند. این انواع نیاز به تشخیص دقیق تر و طرح درمانی متفاوتی دارند.

۲. علائم و نشانه های انحراف چشم

تشخیص انحراف چشم می تواند از طریق علائم ظاهری و همچنین نشانه های بینایی که فرد تجربه می کند، صورت گیرد. برخی از این علائم در نوزادان و کودکان به وضوح قابل مشاهده هستند، در حالی که در بزرگسالان ممکن است به شکل دوبینی یا خستگی چشم بروز کنند.

۲.۱. علائم قابل مشاهده

بارزترین نشانه های انحراف چشم، مواردی هستند که به سادگی از طریق مشاهده قابل تشخیص می باشند. این علائم می توانند شامل موارد زیر باشند:

• عدم هم راستایی آشکار یک یا هر دو چشم: یکی از چشم ها به وضوح به سمت داخل، خارج، بالا یا پایین متمایل شده و در راستای چشم دیگر قرار نمی گیرد.
• عدم حرکت هماهنگ چشم ها: هنگام دنبال کردن یک شیء، چشم ها به صورت همزمان و هماهنگ حرکت نمی کنند و هر یک مسیر متفاوتی را طی می کند.
• کج کردن سر یا چرخاندن صورت برای دید بهتر: فرد برای جبران دوبینی یا بهبود کیفیت بینایی، سر خود را به یک سمت خاص کج می کند یا صورتش را می چرخاند.
• پلک زدن یا چشمک زدن مکرر، به خصوص در نور شدید: این واکنش اغلب برای کاهش دوبینی یا بهبود تمرکز در شرایط نوری خاص انجام می شود.

۲.۲. علائم بینایی

علاوه بر علائم قابل مشاهده، انحراف چشم می تواند منجر به مشکلات بینایی شود که تأثیر مستقیمی بر کیفیت دید فرد دارد. این علائم عبارتند از:

• دوبینی (Diplopia): شایع ترین علامت در بزرگسالان مبتلا به استرابیسم اکتسابی است که در آن فرد یک شیء را دو تا می بیند.
• تاری دید (Blurred Vision): کاهش وضوح بینایی در یک یا هر دو چشم.
• خستگی چشم و سردرد به هنگام فعالیت های بصری: فعالیت هایی مانند مطالعه، استفاده از کامپیوتر یا رانندگی می تواند منجر به درد و خستگی در چشم ها و سردرد شود.
• مشکل در خواندن یا تمرکز: ناتوانی در حفظ تمرکز بر روی متن یا اشیاء نزدیک، منجر به دشواری در مطالعه می شود.
• کاهش یا از دست دادن درک عمق (دید سه بعدی): عدم توانایی در قضاوت دقیق فاصله اشیاء و درک بعد فضا، که به خصوص در فعالیت هایی مانند رانندگی یا گرفتن توپ مشکل ساز است.

۲.۳. زمان ظهور علائم

زمان ظهور علائم انحراف چشم می تواند متفاوت باشد و بر اساس سن فرد به هنگام بروز، به انواع مختلفی تقسیم می شود:

• علائم در نوزادان و کودکان خردسال: انحراف چشم معمولاً در نوزادان و کودکان خردسال، اغلب قبل از ۳ سالگی، ظاهر می شود. اگر نوزادی پس از ۳ تا ۶ ماهگی همچنان ناهماهنگی در چشم ها نشان دهد، باید فوراً مورد معاینه چشم پزشکی قرار گیرد. تشخیص و درمان به موقع در این سنین برای جلوگیری از تنبلی چشم بسیار حیاتی است.
• ظهور ناگهانی در کودکان بزرگتر یا بزرگسالان: بروز ناگهانی انحراف چشم، به ویژه همراه با دوبینی، در کودکان بزرگتر یا بزرگسالان می تواند نشانه ای از یک اختلال عصبی جدی تر باشد. در چنین مواردی، مراجعه فوری به پزشک برای بررسی علت زمینه ای ضروری است.

اگر نوزادی پس از ۶ ماهگی همچنان ناهماهنگی در چشم ها نشان دهد، باید فورا تحت معاینه چشم پزشکی قرار گیرد، چرا که تشخیص زودهنگام برای جلوگیری از تنبلی چشم بسیار حیاتی است.

۳. علل بروز انحراف چشم

انحراف چشم، یک اختلال پیچیده است که می تواند ناشی از عوامل متعددی باشد. درک این علل به انتخاب روش درمانی مناسب کمک شایانی می کند. اگرچه در برخی موارد، علت دقیق نامشخص باقی می ماند، اما شایع ترین دلایل به اختلال در کنترل عصبی-عضلانی حرکت چشم بازمی گردد.

۳.۱. شایع ترین علت: اختلال در کنترل عصبی-عضلانی حرکت چشم

در بیشتر موارد، انحراف چشم ناشی از اختلال در هماهنگی بین سیستم عصبی و عضلات کنترل کننده حرکت چشم است. شش عضله در اطراف هر چشم وجود دارد که مسئول حرکت چشم به جهات مختلف هستند. این عضلات باید به صورت کاملاً هماهنگ و متعادل کار کنند تا هر دو چشم بتوانند به صورت همزمان به یک نقطه نگاه کنند. اگر سیگنال های عصبی که این عضلات را کنترل می کنند، دچار اختلال شوند یا خود عضلات به درستی عمل نکنند (مثلاً یکی ضعیف تر یا قوی تر از دیگری باشد)، هم راستایی چشم ها از بین می رود و انحراف ایجاد می شود. مشکل واقعی در خود عضله چشم، کمتر شایع است و غالباً ریشه در نقص های ارتباطی بین مغز و عضلات دارد.

۳.۲. عوامل خطر و دلایل زمینه ای

علاوه بر نقص در کنترل عصبی-عضلانی، عوامل خطر و دلایل زمینه ای دیگری نیز وجود دارند که می توانند احتمال بروز انحراف چشم را افزایش دهند:

• سابقه خانوادگی (ژنتیک): انحراف چشم اغلب ارثی است. تحقیقات نشان می دهد که حدود ۳۰ درصد از کودکان مبتلا به استرابیسم، یکی از اعضای خانواده شان نیز این مشکل را داشته اند، که نشان دهنده نقش عوامل ژنتیکی است.
• عیوب انکساری چشم: به ویژه دوربینی شدید و اصلاح نشده، می تواند یکی از علل اصلی ازوتروپی تطبیقی باشد. در این حالت، برای جبران دوربینی و دید واضح، چشم تلاش بیشتری برای تطابق (فوکوس) می کند که این تلاش می تواند باعث چرخش چشم به داخل شود.
• بیماری های عصبی: برخی بیماری های سیستم عصبی مرکزی می توانند بر اعصاب کنترل کننده عضلات چشم تأثیر بگذارند و منجر به استرابیسم شوند. این بیماری ها شامل فلج مغزی، سکته مغزی، تومور مغزی، و مولتیپل اسکلروزیس (MS) می باشند.
• بیماری های سیستمیک: بیماری هایی مانند دیابت (که می تواند به اعصاب آسیب برساند) و بیماری های تیروئید (مانند بیماری گریوز که می تواند باعث تغییر در عضلات چشم شود) نیز از عوامل خطر محسوب می شوند.
• آسیب های فیزیکی: ضربه به سر یا چشم می تواند به عضلات، اعصاب، یا حتی ساختارهای مغزی مرتبط با کنترل حرکت چشم آسیب برساند و منجر به انحراف چشم شود.
• مشکلات هنگام تولد: زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد، یا مشکلات جنینی در دوران بارداری می توانند با افزایش خطر بروز استرابیسم همراه باشند.
• عوارض برخی جراحی های چشمی: در موارد نادر، برخی جراحی های چشمی دیگر ممکن است به طور ناخواسته بر عملکرد عضلات چشم تأثیر بگذارند و منجر به انحراف شوند.

۴. تشخیص انحراف چشم چگونه است؟

تشخیص دقیق انحراف چشم، پایه و اساس یک برنامه درمانی موفق است. از آنجایی که این بیماری می تواند بر کیفیت بینایی و حتی جنبه های روانی-اجتماعی فرد تأثیر بگذارد، مراجعه به متخصص و انجام معاینات جامع چشم پزشکی اهمیت بالایی دارد. تشخیص زودهنگام، به خصوص در کودکان، شانس دستیابی به نتایج مطلوب را به شدت افزایش می دهد.

۴.۱. اهمیت مراجعه به متخصص

نقش چشم پزشک یا بینایی سنج در تشخیص دقیق انحراف چشم و تعیین نوع و علت آن، بسیار حائز اهمیت است. تنها یک متخصص با تجربه می تواند با انجام معاینات تخصصی و استفاده از ابزارهای خاص، ماهیت و شدت انحراف را به درستی ارزیابی کند. تشخیص زودهنگام، به خصوص در نوزادان و کودکان، از این جهت ضروری است که فرصت کافی برای درمان تنبلی چشم (آمبلیوپی) ناشی از استرابیسم فراهم شود. تأخیر در تشخیص و درمان می تواند منجر به کاهش دائمی بینایی و از دست دادن دید سه بعدی شود که پیامدهای جبران ناپذیری دارد. علاوه بر این، جنبه های زیبایی شناختی و اجتماعی انحراف چشم نیز باید در نظر گرفته شود، زیرا می تواند بر اعتماد به نفس و روابط اجتماعی فرد، به ویژه در سنین رشد، تأثیر منفی بگذارد.

۴.۲. مراحل معاینه جامع چشم

معاینه جامع چشم برای تشخیص انحراف چشم شامل چندین مرحله دقیق است که توسط چشم پزشک یا بینایی سنج انجام می شود:

1. بررسی سابقه بیمار (پزشکی و خانوادگی): پزشک ابتدا سوابق پزشکی فرد، علائم فعلی، زمان شروع علائم، و هرگونه سابقه خانوادگی از انحراف چشم یا سایر بیماری های چشمی و سیستمیک را جویا می شود. این اطلاعات می تواند در شناسایی عوامل خطر و علل احتمالی کمک کننده باشد.
2. اندازه گیری حدت بینایی (Snellen chart): در این مرحله، توانایی فرد در دیدن جزئیات و وضوح بینایی هر دو چشم به صورت جداگانه و با هم اندازه گیری می شود. برای کودکان خردسال و نوزادان، از روش های خاصی برای ارزیابی بینایی استفاده می شود که نیازی به همکاری کلامی ندارند.
3. تعیین عیوب انکساری (رفراکشن): این آزمایش برای تعیین نمره عینک یا لنز تماسی مورد نیاز جهت اصلاح نزدیک بینی، دوربینی یا آستیگماتیسم انجام می شود. از ابزارهایی مانند فوروتر و رتینوسکوپ برای اندازه گیری دقیق قدرت انکساری چشم استفاده می شود. در برخی موارد، قطره های چشمی خاصی برای فلج موقت قدرت تطابق چشم استفاده می شوند تا اندازه گیری دقیق تری صورت گیرد، به خصوص در کودکان.
4. تست های ارزیابی هم راستایی و تمرکز چشم (مانند تست پوشش Cover Test): این تست ها از اهمیت بالایی در تشخیص انحراف چشم برخوردارند. در تست پوشش، پزشک یک چشم را به طور موقت می پوشاند و حرکت چشم دیگر را مشاهده می کند. حرکات خاص چشم هنگام پوشاندن یا برداشتن پوشش، می تواند وجود انحراف، نوع آن (مثلاً ازوتروپی یا اگزوتروپی)، و دائمی یا متناوب بودن آن را نشان دهد. تست های دیگری مانند تست بررسی حرکات چشمی نیز برای ارزیابی هماهنگی و دامنه حرکتی چشم ها انجام می شوند.
5. بررسی سلامت ساختارهای داخلی و خارجی چشم: پزشک با استفاده از ابزارهای خاص، سلامت کلی چشم، از جمله پلک ها، ملتحمه، قرنیه، عدسی و شبکیه را بررسی می کند تا هرگونه بیماری چشمی دیگر (مانند آب مروارید، گلوکوم یا تومور) که می تواند علت یا عامل تشدیدکننده انحراف باشد، تشخیص داده شود.

پس از جمع آوری این اطلاعات جامع، چشم پزشک می تواند با دقت بالا، وجود استرابیسم را تشخیص داده و بهترین برنامه درمانی را برای هر فرد به صورت اختصاصی تدوین کند.

۵. روش های درمان انحراف چشم

درمان انحراف چشم طیف وسیعی از گزینه ها را شامل می شود که از روش های غیرجراحی ساده تا مداخلات جراحی پیشرفته را در بر می گیرد. انتخاب روش درمانی مناسب بستگی به نوع، شدت، علت زمینه ای انحراف و سن بیمار دارد. هدف از درمان، بهبود هم راستایی چشم ها، بازگرداندن دید دوچشمی طبیعی (بینایی سه بعدی) و در صورت وجود، درمان تنبلی چشم است.

۵.۱. درمان های غیر جراحی

در بسیاری از موارد، به خصوص در مراحل اولیه یا در انواع خاصی از انحراف چشم، می توان از روش های غیر جراحی برای اصلاح وضعیت استفاده کرد:

• عینک طبی و لنزهای تماسی: این رایج ترین و اغلب اولین خط درمانی است، به ویژه در مواردی که انحراف چشم ناشی از عیوب انکساری (مانند دوربینی شدید) باشد. با تصحیح دقیق نمره چشم، نیاز به تلاش بیش از حد برای تمرکز کاهش می یابد و این خود می تواند به هم راستایی چشم ها کمک کند، مثلاً در ازوتروپی تطبیقی.
• لنزهای منشوری (Prism Lenses): منشورها عدسی های ویژه ای هستند که در عینک قرار می گیرند و نور ورودی به چشم را خم می کنند. این کار باعث می شود که تصاویر دریافت شده توسط چشم ها، بدون نیاز به حرکت بیشتر چشم، به یک نقطه مشترک بر روی شبکیه منتقل شوند. لنزهای منشوری به کاهش دوبینی کمک می کنند و ممکن است در موارد خاصی از استرابیسم (به خصوص در بزرگسالان) مفید باشند، اما معمولاً انحراف را به طور کامل اصلاح نمی کنند.
• چشم بند (Patching/Occlusion Therapy): این روش عمدتاً برای درمان تنبلی چشم (آمبلیوپی) که اغلب همراه با انحراف چشم است، استفاده می شود. با بستن چشم سالم به مدت چند ساعت در روز، چشم تنبل مجبور به فعالیت بیشتر می شود و این تمرین به تقویت بینایی آن کمک می کند. مدت زمان و نحوه استفاده از چشم بند باید دقیقاً توسط چشم پزشک تعیین شود.
• قطره های چشمی (مانند آتروپین): در برخی موارد، به جای چشم بند، می توان از قطره های چشمی حاوی آتروپین در چشم سالم استفاده کرد. آتروپین به طور موقت دید چشم سالم را تار می کند و مشابه چشم بند، چشم تنبل را وادار به کار بیشتر و تقویت بینایی می کند. این روش به خصوص برای کودکانی که همکاری لازم برای استفاده از چشم بند را ندارند، کاربرد دارد.
• تمرینات چشمی (ارتوپتیک یا بینایی درمانی): مجموعه ای از تمرینات و فعالیت های بصری هستند که برای بهبود هماهنگی، تمرکز و کنترل حرکات چشم طراحی شده اند. این تمرینات می توانند در کلینیک یا در خانه انجام شوند و برای برخی از انواع استرابیسم (مانند نارسایی همگرایی) و همچنین برای تقویت دید دوچشمی پس از جراحی مفید هستند. مثال معروف آن، تمرین مداد است که فرد با تمرکز بر روی نوک مداد در فواصل مختلف، عضلات چشم خود را تقویت می کند.
• تزریق بوتاکس: تزریق سم بوتولینوم نوع A (بوتاکس) به یکی از عضلات خارج کره چشمی می تواند باعث تضعیف موقت آن عضله شود. این روش معمولاً در موارد خاصی از استرابیسم، به خصوص در بزرگسالان یا برای تنظیم دقیق پس از جراحی، استفاده می شود. اثر آن موقتی است و ممکن است نیاز به تزریق های مجدد باشد.

۵.۲. جراحی انحراف چشم (استرابیسم)

جراحی استرابیسم یک روش درمانی مؤثر برای اصلاح هم راستایی چشم هاست، به خصوص زمانی که روش های غیر جراحی به تنهایی کافی نباشند.

چه زمانی جراحی توصیه می شود؟

جراحی زمانی توصیه می شود که انحراف چشم به حدی شدید باشد که با عینک یا تمرینات چشمی قابل اصلاح نباشد، یا زمانی که باعث دوبینی مداوم، تنبلی چشم (به خصوص در کودکان) یا مشکلات زیبایی قابل توجه شود. در کودکان، جراحی زودهنگام می تواند به حفظ دید طبیعی و جلوگیری از تنبلی چشم کمک کند.

نحوه انجام جراحی

جراحی انحراف چشم بر روی عضلات خارج کره چشمی انجام می شود و در طی آن کره چشم از حدقه خارج نمی شود. جراح با ایجاد یک برش کوچک در ملتحمه (لایه نازک و شفاف روی سفیدی چشم)، به عضلات دسترسی پیدا می کند. سپس با توجه به نوع و جهت انحراف، موقعیت و طول یک یا چند عضله را تغییر می دهد. این تغییر می تواند شامل موارد زیر باشد:

• تضعیف عضله (Recession): عضله از محل اتصال خود جدا شده و در نقطه ای عقب تر روی کره چشم دوباره متصل می شود، که باعث کاهش نیروی کششی آن و تضعیف عملکردش می گردد.
• تقویت عضله (Resection): بخش کوچکی از عضله برداشته می شود و سپس عضله کوتاه شده به محل اصلی خود متصل می شود، که باعث افزایش نیروی کششی و تقویت عملکرد آن می شود.

گاهی ممکن است نیاز باشد روی عضلات هر دو چشم عمل انجام شود تا هم راستایی مطلوب به دست آید.

بی هوشی در جراحی

در کودکان، جراحی معمولاً تحت بیهوشی عمومی انجام می شود. در بزرگسالان، بسته به شرایط بیمار و ترجیح جراح، می توان از بیهوشی موضعی همراه با آرام بخش یا بیهوشی عمومی استفاده کرد.

مدت زمان جراحی

مدت زمان جراحی بسته به تعداد عضلات درگیر و پیچیدگی مورد، متفاوت است. معمولاً این عمل بین ۳۰ دقیقه تا ۲ ساعت به طول می انجامد. جراحی روی هر دو چشم زمان بیشتری را می طلبد.

بهترین سن برای عمل انحراف چشم

در کودکان، بهترین سن برای عمل انحراف چشم، به ویژه در موارد ازوتروپی نوزادی، در سنین پایین (معمولاً بین ۶ ماهگی تا ۲ سالگی) است. این امر به مغز کمک می کند تا قبل از تثبیت الگوهای دید غیرطبیعی، دید دوچشمی طبیعی را فراگیرد و از تنبلی چشم پیشگیری شود. با این حال، عمل جراحی در بزرگسالان نیز امکان پذیر است و می تواند بهبود قابل توجهی در ظاهر و کاهش دوبینی ایجاد کند، حتی اگر دید سه بعدی به طور کامل بازگردانده نشود.

درصد موفقیت جراحی

درصد موفقیت جراحی انحراف چشم بالاست و حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد موارد با یک عمل جراحی به هم راستایی مطلوب می رسند. البته، موفقیت نهایی به عوامل متعددی از جمله نوع انحراف، سن بیمار، وجود تنبلی چشم و همکاری بیمار در پیگیری درمان های مکمل بستگی دارد. در برخی موارد، ممکن است نیاز به عمل جراحی دوم (ترمیم) باشد تا نتایج دقیق تری حاصل شود.

آیا عمل انحراف چشم خطرناک است؟

جراحی انحراف چشم به طور کلی یک عمل ایمن محسوب می شود و عوارض جدی بسیار نادر هستند. از آنجایی که این جراحی بر روی عضلات خارجی چشم و روی سطح سفیدی چشم (صلبیه) انجام می شود و وارد داخل کره چشم نمی شود، خطر آسیب به بینایی یا کره چشم بسیار پایین است. عوارض نادر احتمالی شامل عفونت، خونریزی، واکنش به بیهوشی، تصحیح بیش از حد یا کمتر از حد انحراف، یا در موارد بسیار نادر، آسیب به شبکیه می باشند. پزشک قبل از عمل، تمامی خطرات احتمالی را با بیمار در میان می گذارد.

مراقبت های بعد از عمل

دوره نقاهت پس از جراحی معمولاً کوتاه است. بیماران ممکن است تا چند روز پس از عمل، قرمزی، تورم، و احساس ناراحتی خفیف در چشم داشته باشند. استفاده از قطره های چشمی (آنتی بیوتیک و ضدالتهاب) برای جلوگیری از عفونت و کاهش التهاب ضروری است. معمولاً توصیه می شود تا چند هفته از فعالیت های شدید، شنا و قرار گرفتن در محیط های آلوده خودداری شود. پزشک دستورالعمل های دقیق را برای مراقبت های بعد از عمل ارائه خواهد داد.

احتمال بازگشت انحراف بعد از عمل

در برخی موارد، ممکن است انحراف چشم پس از جراحی تا حدی بازگردد یا تغییر کند. این اتفاق به دلیل ماهیت پویا و پیچیده تعادل عضلات چشم و همچنین پاسخ بیولوژیکی بدن به جراحی رخ می دهد. عوامل متعددی مانند سن، نوع اولیه انحراف، وجود تنبلی چشم، و عوامل عصبی ممکن است در بازگشت انحراف نقش داشته باشند. در صورت بازگشت قابل توجه، ممکن است نیاز به عمل جراحی دوم باشد.

هزینه عمل انحراف چشم

هزینه عمل انحراف چشم بسته به عوامل مختلفی از جمله نوع بیمارستان (دولتی یا خصوصی)، شهر محل انجام عمل، دستمزد جراح، و تعداد عضلات درگیر در جراحی متفاوت است. بیمه های پایه و تکمیلی درصدی از هزینه ها را پوشش می دهند، اما میزان پوشش می تواند متغیر باشد. لازم است قبل از تصمیم به جراحی، در مورد جزئیات هزینه ها و پوشش بیمه با مرکز درمانی و بیمه خود مشورت کنید.

۶. انواع خاص انحراف چشم (با جزئیات بیشتر)

انحراف چشم اشکال مختلفی دارد که هر یک ویژگی ها و رویکردهای درمانی خاص خود را می طلبند. درک این تمایزات برای تشخیص و مدیریت صحیح بیماری اهمیت دارد.

۶.۱. ازوتروپی تطبیقی (Accommodative Esotropia)

ازوتروپی تطبیقی یکی از شایع ترین انواع انحراف چشم در کودکان است که اغلب به دلیل دوربینی اصلاح نشده بروز می کند. در این وضعیت، چشم برای جبران دوربینی و مشاهده واضح اشیاء، بیش از حد طبیعی تلاش برای تطابق یا فوکوس انجام می دهد. از آنجایی که سیستم تطابق (فوکوس) چشم با سیستم همگرایی (حرکت چشم ها به سمت داخل) مرتبط است، این تلاش بیش از حد برای فوکوس منجر به چرخش ناخواسته چشم ها به سمت داخل (ازوتروپی) می شود. علائم این نوع انحراف ممکن است شامل دوبینی، بستن یا پوشاندن یک چشم هنگام خواندن یا کارهای نزدیک، و کج کردن سر باشد. درمان اصلی ازوتروپی تطبیقی، تجویز عینک طبی مناسب برای اصلاح دوربینی است. با استفاده صحیح از عینک، تلاش برای فوکوس کاهش یافته و چشم ها به حالت هم راستا بازمی گردند.

۶.۲. ازوتروپی نوزادی (Infantile Esotropia)

ازوتروپی نوزادی که به آن ازوتروپی مادرزادی نیز گفته می شود، نوعی از انحراف چشم است که با چرخش قابل توجه هر دو چشم به سمت داخل در نوزادان مشخص می شود. این وضعیت معمولاً قبل از شش ماهگی شروع می شود و برخلاف ازوتروپی تطبیقی، ارتباطی با دوربینی شدید ندارد و با عینک قابل اصلاح نیست. انحراف ممکن است در ابتدا متناوب باشد اما به سرعت به حالت دائمی تبدیل می شود. ویژگی های دیگر این نوع انحراف شامل فقدان دید دوچشمی طبیعی و گاهی ناهماهنگی در حرکات چشمی است. درمان اصلی ازوتروپی نوزادی، جراحی زودهنگام بر روی عضلات یک یا هر دو چشم است. اهمیت جراحی زودهنگام در این نوع انحراف بسیار بالاست، زیرا فرصت بهتری برای توسعه دید دوچشمی طبیعی فراهم می کند و از تنبلی چشم دائمی جلوگیری می نماید.

۶.۳. اگزوتروپی متناوب (Intermittent Exotropia)

اگزوتروپی متناوب نوعی از انحراف چشم است که در آن یک یا هر دو چشم به صورت متناوب به سمت خارج منحرف می شوند. این انحراف ممکن است همیشه آشکار نباشد و تنها در زمان هایی مانند خستگی، تب، یا هنگام نگاه کردن به فواصل دور بروز کند. افراد مبتلا به اگزوتروپی متناوب ممکن است علائمی نظیر سردرد، خستگی چشم، مشکل در خواندن، و بستن یک چشم در نور شدید خورشید را تجربه کنند. در برخی موارد، ممکن است فرد از نظر زیبایی مشکلی نداشته باشد اما علائم بینایی او را آزار دهد. گزینه های درمانی برای اگزوتروپی متناوب شامل عینک طبی، تمرینات چشمی (بینایی درمانی)، و در صورت نیاز، جراحی می باشد.

۶.۴. هیپرتروپی و هیپوتروپی

هیپرتروپی (انحراف به بالا) و هیپوتروپی (انحراف به پایین) به انحرافات عمودی چشم اشاره دارند. این نوع انحرافات کمتر از انحرافات افقی (ازوتروپی و اگزوتروپی) شایع هستند و اغلب ناشی از مشکلات در عضلات مایل یا راست عمودی چشم ها و اعصاب کنترل کننده آن ها می باشند. علائم این انحرافات می تواند شامل دوبینی عمودی و کج کردن سر برای جبران انحراف باشد.

۶.۵. شبه استرابیسم (انحراف چشم کاذب)

شبه استرابیسم وضعیتی است که در آن چشم های نوزاد به دلیل ویژگی های خاص صورت، مانند پل بینی پهن یا چین های پوستی اضافی در گوشه داخلی چشم، به نظر منحرف می رسند، در حالی که در واقعیت هم راستا هستند. این وضعیت یک انحراف واقعی نیست و با رشد صورت کودک، معمولاً خود به خود برطرف می شود. چشم پزشک می تواند با انجام معاینات دقیق، انحراف چشم کاذب را از انحراف واقعی تمایز دهد و والدین را از نگرانی بی مورد رها سازد.

۷. عوارض عدم درمان انحراف چشم

عدم درمان به موقع و مؤثر انحراف چشم، به ویژه در کودکان، می تواند عوارض جدی و گاه جبران ناپذیری بر سلامت بینایی و کیفیت زندگی فرد داشته باشد. برخی از مهم ترین این عوارض عبارتند از:

• تنبلی چشم (آمبلیوپی) و کاهش بینایی دائمی: این شایع ترین و جدی ترین عارضه عدم درمان انحراف چشم است. در کودکان، مغز برای جلوگیری از دوبینی ناشی از ناهماهنگی چشم ها، تصویر دریافتی از چشم منحرف شده را نادیده می گیرد و سرکوب می کند. با گذشت زمان، این سرکوب منجر به کاهش شدید و دائمی بینایی در آن چشم می شود، حتی اگر از نظر ساختاری سالم باشد. اگر تنبلی چشم در دوران حساس رشد بینایی (معمولاً تا حدود ۸ سالگی) درمان نشود، ممکن است کاهش بینایی دائمی شود.
• از دست دادن دید سه بعدی (درک عمق): دید سه بعدی یا استریوپسیس، توانایی مغز برای ترکیب تصاویر دریافتی از هر دو چشم و ایجاد درک عمق و فاصله است. در افراد مبتلا به انحراف چشم، به دلیل عدم هم راستایی، مغز نمی تواند این دو تصویر را به درستی ترکیب کند و در نتیجه، درک عمق فرد به شدت کاهش می یابد یا به طور کامل از بین می رود. این مشکل می تواند در فعالیت های روزمره مانند رانندگی، ورزش و قضاوت فاصله اشیاء مشکل ساز باشد.
• مشکلات روانی و اجتماعی (کاهش اعتماد به نفس): ظاهر متفاوت چشم ها می تواند منجر به مشکلات روانی و اجتماعی، به ویژه در کودکان و نوجوانان، شود. این افراد ممکن است مورد تمسخر قرار گیرند، احساس خجالت کنند، یا از اجتماع دوری جویند که می تواند به کاهش اعتماد به نفس، اضطراب و حتی افسردگی منجر شود.
• پنهان ماندن یک مشکل جدی تر پزشکی: گاهی اوقات، انحراف چشم می تواند نشانه ای از یک بیماری جدی تر و زمینه ای باشد، مانند تومور مغزی، اختلالات عصبی، یا بیماری های سیستمیک. در صورت عدم بررسی و تشخیص دقیق علت انحراف، این بیماری های جدی تر ممکن است نادیده گرفته شده و درمان آن ها به تأخیر افتد که می تواند پیامدهای وخیمی داشته باشد.

بنابراین، درمان به موقع انحراف چشم نه تنها برای حفظ و بهبود بینایی ضروری است، بلکه برای جلوگیری از عوارض روان شناختی و اطمینان از سلامت کلی فرد نیز حیاتی است.

۸. آیا می توان از انحراف چشم پیشگیری کرد؟

به طور کلی، نمی توان از بروز خود بیماری انحراف چشم (استرابیسم) پیشگیری کرد، زیرا اغلب ناشی از عوامل ژنتیکی، مادرزادی، یا اختلالات عصبی-عضلانی است که خارج از کنترل ما هستند. با این حال، می توان با تشخیص و درمان زودهنگام، از عوارض جدی و دائمی آن، به ویژه تنبلی چشم و از دست دادن دید سه بعدی، جلوگیری کرد.

مهم ترین اقدام پیشگیرانه، انجام معاینات منظم چشم پزشکی برای نوزادان و کودکان است، به خصوص اگر سابقه خانوادگی انحراف چشم وجود داشته باشد یا والدین متوجه هرگونه ناهماهنگی در چشم های فرزند خود شوند. هرچه تشخیص زودتر صورت گیرد، شانس موفقیت درمان و حفظ بینایی کامل بیشتر خواهد بود. در بزرگسالان نیز، اگر انحراف چشم به صورت ناگهانی بروز کند، مراجعه فوری به پزشک برای بررسی علت زمینه ای و جلوگیری از پیشرفت عوارض ضروری است.

۹. نتیجه گیری و توصیه پایانی

انحراف چشم یا استرابیسم، یک ناهماهنگی در حرکات چشم هاست که می تواند بر بینایی، ظاهر و کیفیت زندگی فرد تأثیر بگذارد. این بیماری که در سنین مختلف، به ویژه در کودکی، بروز می کند، دارای انواع و علل متعددی است. از ازوتروپی تطبیقی ناشی از دوربینی تا ازوتروپی نوزادی که نیاز به جراحی زودهنگام دارد، هر نوع انحراف مسیر درمانی خاص خود را می طلبد.

تشخیص زودهنگام و دقیق این بیماری از طریق معاینات جامع چشم پزشکی، کلید اصلی در مدیریت موفق آن است. طیف وسیعی از روش های درمانی، از جمله عینک طبی، لنزهای منشوری، چشم بند، قطره های چشمی، تمرینات بینایی درمانی و تزریق بوتاکس، تا جراحی های پیچیده عضلات چشم، برای اصلاح هم راستایی و بهبود بینایی در دسترس هستند. عدم درمان استرابیسم، به خصوص در کودکان، می تواند منجر به عوارض جدی و دائمی مانند تنبلی چشم، از دست دادن دید سه بعدی و مشکلات روان شناختی شود.

با توجه به اهمیت سلامت بینایی و تأثیر مستقیم آن بر کیفیت زندگی، اکیداً توصیه می شود در صورت مشاهده هرگونه علامت ناهماهنگی در چشم ها، به ویژه در نوزادان و کودکان، بدون تأخیر به متخصص چشم پزشک یا فوق تخصص استرابیسم مراجعه کنید. یک طرح درمان فردی و به موقع می تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کرده و به حفظ بینایی سالم و کامل کمک شایانی کند.

برای دریافت مشاوره تخصصی و طرح درمان متناسب با وضعیت خود یا فرزندتان، می توانید از طریق پلتفرم های معتبر به صورت آنلاین با متخصصین چشم پزشکی و بینایی سنجی ارتباط برقرار کنید و گام مؤثری در جهت حفظ و بهبود سلامت چشمان خود بردارید.

سوالات متداول

آیا انحراف چشم مادرزادی قابل درمان است؟

بله، انحراف چشم مادرزادی (مانند ازوتروپی نوزادی) قابل درمان است. بهترین نتایج درمانی با تشخیص و جراحی زودهنگام در سنین پایین (معمولاً قبل از دو سالگی) حاصل می شود تا شانس توسعه دید دوچشمی طبیعی افزایش یابد و از تنبلی چشم جلوگیری شود.

آیا خستگی چشم همیشه نشانه انحراف است؟

خستگی چشم به تنهایی همیشه نشانه انحراف نیست و می تواند دلایل مختلفی مانند خستگی بینایی ناشی از کار طولانی با کامپیوتر یا خشکی چشم داشته باشد. با این حال، اگر خستگی چشم همراه با علائمی مانند دوبینی، سردرد مکرر، تاری دید، مشکل در خواندن، یا کج کردن سر برای دید بهتر باشد، می تواند نشانه ای از انحراف چشم باشد و نیاز به بررسی تخصصی دارد.

آیا عمل انحراف چشم درد دارد؟

جراحی انحراف چشم در حین عمل با بیهوشی (عمومی در کودکان و موضعی یا عمومی در بزرگسالان) انجام می شود، بنابراین بیمار دردی احساس نمی کند. پس از عمل، ممکن است کمی احساس ناراحتی، سوزش، خارش، یا قرمزی در چشم وجود داشته باشد که با داروهای مسکن و قطره های تجویز شده قابل کنترل است.

بعد از عمل انحراف چشم چه اتفاقی می افتد؟

پس از عمل، چشم ها ممکن است تا چند هفته قرمز و متورم باشند. بینایی ممکن است بلافاصله بهبود یابد یا به تدریج تنظیم شود. در برخی موارد نادر، دوبینی موقتی ممکن است رخ دهد. پزشک دستورالعمل های خاصی برای استفاده از قطره های چشمی، محدودیت های فعالیت و پیگیری های بعدی ارائه می دهد. نتیجه نهایی جراحی ممکن است تا چند ماه پس از عمل مشخص نشود.

آیا لوچی در تمام سنین اتفاق می افتد؟

بله، لوچی (انحراف چشم) می تواند در هر سنی اتفاق بیفتد. اگرچه اغلب در نوزادان و کودکان خردسال شایع تر است (مانند ازوتروپی نوزادی یا تطبیقی)، اما ممکن است در کودکان بزرگتر و حتی در بزرگسالان نیز به دلایلی مانند بیماری های عصبی، ضربه، یا بیماری های سیستمیک (مانند دیابت یا بیماری تیروئید) بروز کند.

چگونه می توان انحراف چشم در نوزادان را تشخیص داد؟

انحراف چشم در نوزادان معمولاً پس از سن ۳ تا ۶ ماهگی قابل تشخیص است. علائم شامل عدم هم راستایی آشکار چشم ها، عدم توانایی نوزاد در دنبال کردن اشیاء با هر دو چشم، یا کج کردن سر است. هرگونه شک به انحراف پس از ۶ ماهگی باید بلافاصله توسط چشم پزشک اطفال معاینه شود، زیرا تشخیص زودهنگام برای جلوگیری از تنبلی چشم حیاتی است. شبه استرابیسم (انحراف کاذب) نیز می تواند در نوزادان دیده شود که توسط پزشک از انحراف واقعی تمایز داده می شود.

نقش بینایی سنج در درمان انحراف چشم چیست؟

بینایی سنج در تشخیص اولیه انحراف چشم، تعیین عیوب انکساری (نمره چشم)، و تجویز عینک یا لنزهای منشوری نقش مهمی دارد. همچنین، بینایی درمانی (ارتوپتیک) که شامل تمرینات چشمی برای تقویت هماهنگی و کنترل عضلات چشم است، توسط بینایی سنجان متخصص انجام می شود. در صورت نیاز به جراحی، بینایی سنج بیمار را به چشم پزشک ارجاع می دهد و در دوره پس از عمل نیز به بهبود دید دوچشمی کمک می کند.

آیا درمان خانگی برای انحراف چشم موثر است؟

برخی تمرینات چشمی ساده می توانند در موارد خاصی از انحراف چشم (مانند نارسایی همگرایی) یا به عنوان مکمل درمان های پزشکی مؤثر باشند. همچنین، استفاده صحیح از عینک طبی یا چشم بند در خانه بخش مهمی از درمان است. با این حال، درمان خانگی به تنهایی برای اکثر انواع انحراف چشم کافی نیست و نمی تواند جایگزین تشخیص و درمان تخصصی توسط چشم پزشک باشد. تأخیر در مراجعه به پزشک با اتکا به روش های خانگی می تواند منجر به عوارض جدی تر شود.