تاریخچه جزیره قشم

جزیره قشم، بزرگترین جزیره ایران در قلب خلیج فارس، از دیرباز نقشی حیاتی در تاریخ و تمدن منطقه ایفا کرده است. پیشینه این جزیره کهن، از دوران سکونت های اولیه و نام های باستانی چون «ابرکاوان» آغاز شده و تا عصر حاضر، شاهد تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بی شماری بوده است، که آن را به یکی از مهمترین نقاط استراتژیک و تجاری در طول تاریخ بدل ساخته است.

اهمیت استراتژیک قشم به دلیل موقعیت ممتاز آن در تنگه هرمز و مجاورت با مسیرهای اصلی تجارت دریایی، همواره آن را در کانون توجه قدرت های محلی و بین المللی قرار داده است. این جزیره نه تنها به دلیل جاذبه های طبیعی منحصر به فرد خود چون ژئوپارک یونسکو شهرت دارد، بلکه تاریخ پرفراز و نشیب آن، حکایت از تمدن های کهن، نبردهای دریایی و تبادلات فرهنگی گسترده ای دارد که آن را به گنجینه ای ارزشمند از تاریخ و فرهنگ ایران تبدیل کرده است. درک عمیق از تاریخ قشم، کلید فهم جایگاه کنونی آن و نقش آینده اش در منطقه است.

قشم در سپیده دم تاریخ: آغاز سکونت و نام های کهن

قدمت جزیره قشم به دوران های بسیار کهن بازمی گردد، جایی که شواهد باستان شناسی و ژئولوژیک، آغاز سکونت انسان را در این منطقه و سواحل خلیج فارس، به صدها هزار سال پیش نسبت می دهند. این جزیره به دلیل برخورداری از منابع آبی شیرین و زیست بوم غنی، از دیرباز مقصدی جذاب برای انسان های اولیه بوده است.

شواهد اولین سکونت ها

یافته های باستان شناسی در سواحل خلیج فارس، از جمله بوشهر، وجود ابزارهای سنگی و صدفی را که مربوط به دوران پیش از عصر سنگ است، تأیید می کنند. این شواهد نشان دهنده آن است که انسان های اولیه با عبور از آبراه های آرام تر، مانند تنگه خوران امروزی، خود را به قشم رسانده اند. جزیره قشم با شکارگاه های بکر و دسترسی به آب شیرین، بستری مناسب برای شکل گیری زیستگاه های انسانی اولیه بوده است. این اجتماعات کوچک و منفرد، به تدریج گسترش یافته و به مراکز انسانی بزرگ تری تبدیل شدند.

ریشه شناسی نام های کهن قشم

جزیره قشم در طول تاریخ با نام های متعددی شناخته شده است که هر یک از آن ها روایتی از پیشینه فرهنگی و موقعیت جغرافیایی این سرزمین را در خود نهفته دارند. یکی از مهمترین و کهن ترین این نام ها، «ابرکاوان» است که در دوران ساسانیان به آن اطلاق می شده است. واژه «کاوان» در زبان پارسی میانه به معنای «از تبار کاوه» است و هنوز هم می توان ریشه های این نام را در مناطقی مانند درگهان (درگاهان/درگوان)، کووه ای، گوران و کاروان در جزیره یافت.

در منابع اسلامی تا حدود قرن دهم هجری، این جزیره با نام هایی چون «کاوان»، «بنی کاوان» و «لافت» نیز ذکر شده است. مؤلف کتاب «حدود العالم» نیز از این جزیره به نام «لافت» یاد می کند. دمشقی در «نخبةالدهر» (قرن هشتم هجری) این جزیره را «لافت» و «بنی کاوان» می خواند و از آن به عنوان جزیره ای آباد در آن زمان یاد می کند.

نام کنونی «قشم» یا «کشم» (به گویش ساحل نشینان) از دوره صفویه (۹۰۷-۱۱۴۸ هجری قمری) در منابع جغرافیایی و تاریخی رایج شده است. در میان اعراب منطقه، این جزیره به «جزیرة الطویله» و در میان فارسی زبانان به «جزیره دراز» معروف بوده است. در لغت نامه دهخدا، «قشم» معانی متعددی دارد از جمله «طبیعت»، «آبراهه تنگ در رودبار یا در زمین»، «تن و پیکر»، «گوشت پخته»، «پیه»، «بن و نژاد» و «حال و هیئت». از میان این معانی، «طبیعت» به دلیل زیبایی های طبیعی قشم و «آبراهه» به خاطر وجود مسیل ها و آبراهه های فراوان ناشی از بارندگی ها، بیشتر با ماهیت طبیعی و جغرافیایی جزیره امروزین مطابقت دارد.

اهمیت جغرافیایی و استراتژیک اولیه

موقعیت جغرافیایی قشم در تنگه هرمز و همجواری با جزایری چون هرمز، لارک، هنگام، تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی، از دورترین اعصار تاریخی تاکنون، اهمیتی ویژه به آن بخشیده است. این موقعیت، قشم را به دیده بان و دروازه بان استراتژیک خلیج فارس تبدیل کرده است. در دوران اولیه سکونت، این موقعیت به مردمان جزیره کمک می کرد تا در برابر تهاجمات سایر گروه های انسانی مقاومت کرده و پایداری خود را حفظ کنند.

قشم در دوران باستان: مهد تمدن و قدرت دریایی

جزیره قشم در دوران باستان به دلیل موقعیت استراتژیک و منابع طبیعی خود، به تدریج به یکی از مراکز مهم تمدن و فعالیت های دریایی در منطقه خلیج فارس تبدیل شد. این جزیره در اعصار مختلف باستانی، از مادها تا ساسانیان، نقشی کلیدی در تحولات سیاسی و اقتصادی ایران ایفا کرده است.

دوره مادها

پس از آنکه مادها با سرنگونی دولت آشور، امپراتوری خود را گسترش دادند، قدرت دریایی ایران در جزیره قشم استحکام یافت. در این دوران، فعالیت هایی نظیر دامپروری (شتر، اسب، الاغ، گوسفند، بز)، صید مروارید و صدف با روش های کهن در قشم رونق گرفت. صیادان این جزیره قادر به صید بیش از ۲۰۰ نوع ماهی بودند که نشان از غنای دریایی منطقه دارد. علاوه بر این، صنایع دستی مانند حصیربافی، کشتی سازی و بافت پارچه های بادبانی در قشم توسعه یافت. برخی محققان گمان می برند که آثار باستانی معابد مهرپرستی در غارهای خربس قشم، ممکن است ریشه در دوران مادها داشته باشد. با وجود ضعف نسبی نیروی دریایی مادها، اما با در اختیار داشتن جزیره قشم، آن ها کنترل مؤثری بر تنگه هرمز اعمال می کردند، به طوری که حتی دولت قدرتمند بابل نیز برای عبور از این تنگه ناچار به طرح دوستی با مادها بود.

عصر هخامنشیان

با روی کار آمدن هخامنشیان و گسترش امپراتوری ایران از جلگه سند تا دریای مدیترانه و سیاه، بحر احمر، خلیج فارس و دریای عمان، قدرت دریایی ایران به اوج خود رسید و به برترین قدرت دریایی عصر خود تبدیل شد. در این دوره، قشم به بزرگترین مرکز فعالیت دریایی ایران مبدل گشت. حفر کانال سوئز در دوران داریوش، که دریای مدیترانه را به دریای سرخ متصل می کرد، بر اعتبار و اهمیت استراتژیک قشم افزود و آن را به یک مرکز بزرگ کشتی سازی تبدیل ساخت. این جزیره نقش حیاتی در کنترل مسیرهای تجاری بین المللی و رقابت با قدرت های دریایی مانند یونان، مصر و فنیقیه ایفا می کرد.

دوران ساسانیان

در دوران ساسانیان، تجارت دریایی ایران به اوج خود رسید و راه بزرگ دریایی ابریشم و ادویه از چین به هند، سیلان و از آنجا به قشم، بندر سیراف و سپس به دریای مدیترانه و اروپا ادامه داشت. تنگه هرمز و جزیره قشم یکی از مراکز عمده کنترل این مسیر تجاری حیاتی بودند. در این دوره، جزیره قشم با نام «ابرکاوان» شناخته می شد و از اهمیت بالایی برخوردار بود. با وجود حملات مکرر اعراب حجاز به بنادر و سواحل ایران، جزیره قشم توانست برای حدود یک قرن مقاومت کند و تسخیر ناپذیر باقی بماند که نشان از استحکامات و مقاومت مردم آن دارد. این مقاومت، جایگاه قشم را به عنوان یکی از مهم ترین مراکز دفاعی و تجاری ساسانیان در خلیج فارس تثبیت کرد.

جزیره قشم، در طول اعصار باستان، به واسطه موقعیت ژئوپلیتیکی بی بدیل خود در تنگه هرمز، همواره نقش کلیدی در تجارت دریایی و دفاع از مرزهای آبی ایران ایفا کرده است.

قشم در عصر اسلامی: تحولات و چالش ها

پس از پایان دوران ساسانی، جزیره قشم وارد دوران جدیدی از تاریخ خود شد که با تحولات عمده مذهبی، سیاسی و فرهنگی همراه بود. ورود اسلام به منطقه و سپس هجوم قدرت های مختلف، شکل دهنده سرنوشت این جزیره در قرون میانی شد.

فتح جزیره توسط مسلمانان

در سال ۲۳ هجری قمری (۶۴۳-۶۴۴ میلادی)، عثمان بن ابوالعاصی ثقفی، فرمانده عرب بحرین و عمان، سپاهی را برای تسخیر جزیره قشم گسیل داشت. با وجود مقاومت مرزبان کرمان که استحکاماتی را به همراه نیروی کوچکی در جزیره مستقر کرده بود، وی در پی درگیری با اعراب به قتل رسید و سرانجام جزیره قشم به تصرف مسلمانان درآمد. جمعیت این جزیره در آن زمان عمدتاً از قبیله عبدالقیس تشکیل یافته بود.

دوران شکوفایی و افول «ابرکاوان»

در اوایل عصر اسلامی، «ابرکاوان» (نام قدیمی قشم) سرزمینی شکوفا و پررونق بود. این جزیره شامل شهری آباد و روستاهای متعدد با کشتزارهایی پربار، درختان خرما و سایر میوه ها بود. شهر ابرکاوان به عنوان یک مرکز فعال دریانوردی و تجاری شناخته می شد و منبع مهم آب شیرین برای کشتی ها به شمار می رفت. مسجدی که فاتحان عرب در قشم بنا کرده بودند، تا سال ۳۳۳ هجری قمری (۹۴۴-۹۴۵ میلادی) همچنان پابرجا بود.

اما نزدیک به اواخر عصر اموی، جزیره قشم شکوه و آوازه پیشین خود را به گستردگی از دست داد و به پناهگاهی برای خارجیان مبدل شد. یاقوت حموی (متوفی ۱۲۲۹ میلادی) در عصر خود از این موضوع ابراز شگفتی کرده و ذکر می کند که هیچ کس نتوانسته بود موقعیت دقیق جزیره را به او بگوید که نشان از افول آن دارد.

مهاجرت و تأثیرات فرهنگی

پس از فتح جزیره توسط لشکریان اسلام، بسیاری از دریانوردان قشم یا به دین اسلام گرویدند و یا مهاجرت نمودند. مهاجرت گسترده ایرانیان، به ویژه از شیراز و قشم، به سواحل شرقی آفریقا و مناطقی چون زنگبار، پمبا و مافیا صورت گرفت. جالب توجه اینکه، ساختمان های باستانی که ایرانیان در این مناطق بنا کرده اند، از نظر معماری و سازه شباهت بسیاری به ساختمان های باستانی قشم دارند که نشان دهنده تأثیرات فرهنگی و معماری این جزیره بر آن مناطق است.

حمله مغول و بازگشت به ایران

در جریان حمله مغول به ایران، جزیره قشم نیز به دست مغول ها افتاد. این دوره با نابسامانی ها و تخریب هایی همراه بود که به تضعیف جایگاه جزیره منجر شد. اما سرانجام، جزیره قشم توسط اتابکان فارس بازپس گرفته شد و بار دیگر اهمیت استراتژیک خود را حفظ کرد. اتابکان فارس، حاکمان محلی قدرتمندی بودند که در نواحی جنوب ایران حکومت می کردند و با بازپس گیری قشم، کنترل مسیرهای دریایی خلیج فارس را از این نقطه دوباره برقرار ساختند.

قشم و استعمارگران: پرتغالی ها، صفویان و رقابت قدرت ها

دوره صفویه در تاریخ قشم، با ورود قدرت های استعماری اروپایی، به ویژه پرتغالی ها، به یکی از پرآشوب ترین و مهم ترین فصول تاریخ این جزیره تبدیل شد. موقعیت استراتژیک قشم در تنگه هرمز، آن را به میدان نبرد قدرت های جهانی و منطقه ای مبدل ساخت.

کشف اهمیت قشم توسط اروپایی ها

واسکو دو گاما، دریانورد و کاشف پرتغالی که راه دریایی هند را از طریق دماغه امید نیک گشود، در قرن شانزدهم میلادی اولین اروپایی بود که به اهمیت استراتژیک و ژئوپلیتیکی جزیره قشم پی برد. او تصرف این جزیره را به دولت پرتغال توصیه کرد. آلفونسو دو آلبوکرک، سردار معروف پرتغالی، این آرزو را تحقق بخشید و پس از تصرف جزیره هرمز، در سال ۱۵۰۷ میلادی جزیره قشم را نیز به تصرف خود درآورد. پرتغالی ها در این دو جزیره، قلعه های مستحکمی بنا نهادند که بقایای قلعه پرتغالی ها در قشم، هنوز هم گواه آن دوران است.

سلطه پرتغالی ها بر قشم و خلیج فارس

پرتغالی ها با در اختیار داشتن هرمز و قشم، از اکتبر ۱۵۰۷ تا سال ۱۵۵۰ میلادی، کنترل کشتیرانی در خلیج فارس را به طور کامل در دست داشتند. این سلطه به آن ها امکان می داد تا بر تجارت دریایی منطقه سیطره یابند و منافع خود را تأمین کنند. قلعه های مستحکم آن ها در این جزایر، به عنوان پایگاه های نظامی و تجاری عمل می کردند و امنیت مسیرهای دریایی را برای پرتغالی ها تضمین می نمودند.

رقابت با عثمانی ها

سلطه پرتغالی ها بر خلیج فارس با چالش هایی از سوی امپراتوری عثمانی مواجه شد. درگیری ها و نبردهای دریایی متعددی بین ناوگان پرتغال و عثمانی درگرفت. در یکی از این نبردها، سرداری عثمانی به نام پیری رئیس (پیر بی) با ۱۶۰۰۰ سپاهی و ناوگانی عظیم عازم خلیج فارس شد و در مسقط شکست سختی به پرتغالی ها وارد آورد و فرمانده سپاه پرتغال را اسیر کرد. سپس به جزایر هرمز و قشم یورش برد. اما به دلیل موقعیت ویژه قشم و استحکامات پرتغالی ها، آن ها توانستند در مقابل حملات سنگین عثمانی ها مقاومت کنند و آن ها را پس برانند. در سال ۱۵۵۲ میلادی، دولت عثمانی سردار مراد بیک را با ۱۵ کشتی جنگی به قشم فرستاد، اما پرتغالی ها با بهره گیری صحیح از موقعیت استراتژیک قشم، بار دیگر در برابر ناوگان قدرتمند عثمانی مقاومت کردند. یک سال بعد نیز کشتی های جنگی عثمانی به فرماندهی علی چلبی به طور کامل نابود شدند و پرتغالی ها با در اختیار داشتن این منطقه استراتژیک، بار دیگر فرمانروای مطلق خلیج فارس شدند.

آزادسازی قشم در دوره صفویه

در نهایت، سلطه پرتغالی ها بر جزیره قشم به دست شاه عباس صفوی و با کمک نیروهای انگلیسی پایان یافت. در ۱۹ ژانویه ۱۶۲۲ میلادی، امامقلی خان، سردار نامدار ارتش صفوی و حاکم کهگیلویه و لارستان، به سوی بندر گمبرون (بندرعباس کنونی) حرکت کرد و با همکاری ناوگان انگلیسی از دریا و سپاهیان شاهقلی بیک از خشکی، جزیره قشم را محاصره کردند. پس از سه روز گلوله باران قلعه قشم، سرانجام حصار آن فروریخت و در یک نبرد خونین، روی فریرا، فرمانده پرتغالی، تسلیم شد. با فروپاشی قلعه پرتغالی ها و پاکسازی جزیره قشم از حضور بیگانگان، در ۹ فوریه همان سال، قلعه عظیم پرتغالی ها در جزیره هرمز نیز طی یک عملیات بزرگ آبی-خاکی سقوط کرد و به این ترتیب، طومار سلطه پرتغالی ها در خلیج فارس برای همیشه بسته شد. این رخداد، نقطه عطفی در تاریخ جزیره قشم و منطقه خلیج فارس به شمار می رود و سرآغازی بر دوران جدیدی از نفوذ قدرت های دیگر در منطقه شد.

آغاز نفوذ کمپانی هند شرقی انگلیس

با اخراج پرتغالی ها از خلیج فارس، خلأ قدرتی ایجاد شد که به تدریج توسط کمپانی هند شرقی انگلیس پر شد. از این تاریخ، نفوذ کمپانی هند شرقی انگلیس بر جزایر خلیج فارس و تنگه هرمز، از جمله جزیره قشم، اعمال شد و این نفوذ تا حدود یک قرن و نیم ادامه یافت که دوره جدیدی از روابط بین المللی و رقابت های استعماری را در منطقه رقم زد.

قشم در دوران قاجار و پهلوی: اوج گیری نفوذ بریتانیا و بازپس گیری حاکمیت

پس از دوران پرفراز و نشیب صفویه و آزادسازی قشم از یوغ پرتغالی ها، این جزیره وارد مرحله ای جدید از تاریخ خود شد که با ضعف دولت مرکزی قاجار و اوج گیری نفوذ بریتانیا در منطقه خلیج فارس همراه بود. این دوره، تا تثبیت حاکمیت ایران در دوران پهلوی ادامه یافت.

غفلت قاجار و تقویت نفوذ انگلیس

در اوایل قرن نوزدهم میلادی (اوایل قرن سیزدهم هجری قمری)، دولت قاجار که درگیر جنگ های طولانی و فرسایشی با روسیه بود، به کلی از مسائل خلیج فارس غافل شد. این غفلت، فرصتی طلایی برای انگلستان فراهم آورد تا نفوذ خود را در اکثر جزایر منطقه، از جمله جزیره قشم، تقویت کند. انگلستان در سال ۱۸۱۹ میلادی، ناوگان متحدی متشکل از ناوهای کمپانی هند شرقی و نیروی دریایی پادشاهی بریتانیا را به بهانه حفظ امنیت و سرکوبی شورشیان به خلیج فارس گسیل داشت. در مسقط نیز ناوگان کمکی و قوای اعزامی سلطان دست نشانده مسقط، به ناوگان بریتانیا پیوستند و به این ترتیب، استعمارگران انگلیسی گام در کرانه های عرب نشین خلیج فارس نهادند.

قراردادها و نقشه های انگلیسی

در سال ۱۸۲۱ میلادی، ژنرال گرانت کایر، فرمانده انگلیسی، در راستای تحقق اهداف توسعه طلبانه خود، قصد تسخیر بندر لنگه را داشت. اما در پی مذاکراتی بین حکام وقت ایران و نماینده بریتانیا، این مناطق به عنوان خاک ایران به رسمیت شناخته شد و دخالت در امور آن ها بیهوده تلقی گشت. این برخورد قاطع ایران در مورد بندرلنگه، هرگونه شک و ابهام در خصوص حاکمیت ایران بر این بندر و توابع آن را از بین برد.

در سال ۱۸۳۵ میلادی، کاپیتان هنل، مأمور سیاسی بریتانیا در خلیج فارس، برای جلوگیری از درگیری میان قبایل عرب ساکن در کرانه های جنوبی دریای پارس در فصل صید مروارید، یک قرارداد صلح دریایی به آن ها پیشنهاد کرد که مورد موافقت شیوخ قرار گرفت و در همان سال به امضا رسید. بر اساس این قرارداد، کاپیتان هنل نقشه ای تهیه کرد که به طور رسمی فعالیت های دریایی قبایل عرب در خلیج فارس را مشخص می کرد. این نقشه، بنادر لنگه، لافت، چارک، کنگ و جزایری چون ابوموسی، قشم، هرمز و لارک را در محدوده حاکمیت ایران نشان می داد که سندی مهم بر مالکیت ایران بر این جزایر است.

در سال ۱۸۴۳ میلادی، انگلیسی ها حاکمان شیخ نشینان و رهبران قبایل را که در سال ۱۸۲۹ قرارداد اساسی را امضا کرده بودند، وادار کردند تا سند دیگری با عنوان «موافقت نامه در جهت قطع عملیات نظامی در دریا» را امضا کنند. با این موافقت نامه، نماینده انگلستان در خلیج فارس از مزایای بیشتری در خصوص کنترل بر کشتیرانی در منطقه برخوردار شد. در سال ۱۸۵۳ نیز انگلستان در راستای تثبیت سلطه خود، حکام منطقه را در کنفرانسی گرد هم آورد و قرارداد دیگری به نام «صلح جاویدان» را به امضا رساند. به موجب این قرارداد، انگلیسی ها اجازه یافتند که برخلاف گذشته، نه تنها به بهانه مبارزه با دزدان دریایی، بلکه به بهانه حفظ امنیت خلیج فارس نیز در هر حادثه ای که در کرانه های آن اتفاق می افتاد، مداخله کنند.

نگرانی بریتانیا از روسیه و تصمیم برای اشغال جزایر

در آستانه قرن بیستم، نگرانی بریتانیا از دست اندازی روس ها در خلیج فارس شدت یافت. برای مقابله با این تحول، بریتانیا تصمیم گرفت پیش دستی کند و جزایر ایرانی تنگه هرمز را به اشغال خود درآورد. در اجلاس محرمانه ای در وزارت خارجه بریتانیا، تصمیم گرفته شد که برای پیش دستی بر تجاوز روس ها در خلیج فارس، جزایر استراتژیک واقع در تنگه هرمز یا نزدیکی آن به اشغال درآیند. این تصمیم در ۱۴ جولای ۱۹۰۲ به صورت یادداشتی برای مدیران سیاسی بریتانیا در هند و خلیج فارس ارسال شد. در نتیجه این تصمیم، برخی جزایر تحت کنترل مستقیم بریتانیا قرار گرفتند و تعدادی دیگر در حاکمیت شیوخ قاسمى دست نشانده قرار داده شدند؛ شیوخی که حکمرانی آن ها در کرانه ها هنوز بعد سرزمینی نیافته بود.

دوران قاجار و پهلوی، دوره ای سرنوشت ساز برای قشم بود که شاهد کشمکش ها برای حفظ حاکمیت و مقابله با نفوذ استعمارگران، به ویژه بریتانیا، بود.

دوره پهلوی و تثبیت حاکمیت ایران

پس از دوران قاجار و در دوران حکومت پهلوی اول و دوم، همواره بر ایرانی بودن خلیج فارس، به ویژه جزایر ابوموسی و تنب بزرگ و کوچک، تأکید شد. این جزایر به طور مداوم مورد بازدید مأموران ایرانی قرار می گرفتند تا اینکه در سال ۱۹۷۱ میلادی، مأموران ایرانی به طور دائمی در جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک مستقر شدند. پس از آن، قرارداد ۱۹۷۱ بین ایران و کشور امارات همواره مورد توجه و اجرا بوده است، اما همواره زمزمه های ناخشنودی آن کشور باقی بود تا بتواند موضوع را به صورت مسئله ای در منطقه قلمداد کند. با این حال، تثبیت حاکمیت ایران بر این جزایر تا به امروز ادامه دارد و قشم به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از سرزمین ایران، نقش خود را در امنیت و اقتصاد ملی ایفا می کند.

قشم در دوران معاصر: تحولات اقتصادی، ژئوپلیتیک و میراث گذشته

با ورود به دوران معاصر، جزیره قشم شاهد تحولات چشمگیری بوده است که ماهیت اقتصادی و ژئوپلیتیکی آن را دگرگون ساخته و در عین حال، اهمیت تاریخی و میراث گذشته خود را حفظ کرده است.

تبدیل شدن به منطقه آزاد

یکی از مهمترین رخدادها در تاریخ معاصر قشم، تأسیس منطقه آزاد تجاری-صنعتی قشم در سال ۱۳۶۹ بود. این اقدام به منظور توسعه اقتصادی و بهره برداری از پتانسیل های بی نظیر جزیره در زمینه تجارت و صنعت صورت گرفت. ایجاد منطقه آزاد، باعث جذب سرمایه گذاری های داخلی و خارجی، افزایش فعالیت های بازرگانی و رونق اقتصادی چشمگیر در قشم شد. این تحول، مهاجرت جمعیت غیربومی به جزیره را نیز در پی داشت و ساختار اجتماعی و اقتصادی آن را متحول ساخت. تبدیل شدن قشم به منطقه آزاد، آن را به یکی از قطب های اقتصادی و تجاری جنوب کشور تبدیل کرده است.

جایگاه ژئوپلیتیکی کنونی

با وجود تمامی تحولات، اهمیت استراتژیک قشم در تنگه هرمز همچنان به قوت خود باقی است. این تنگه، به عنوان یکی از مهمترین آبراه های بین المللی برای انتقال انرژی در جهان، جایگاه قشم را در معادلات ژئوپلیتیکی منطقه و جهان بیش از پیش تثبیت کرده است. قشم نه تنها از نظر امنیت ملی ایران از اهمیت بالایی برخوردار است، بلکه به دلیل نقش آن در اقتصاد دریایی، حمل و نقل کالا و ارائه خدمات لجستیکی، کانون توجه بسیاری از بازیگران منطقه ای و بین المللی است. توسعه بنادر، ایجاد زیرساخت های تجاری و صنعتی، و حضور ناوگان کشتیرانی در اطراف جزیره، همگی مؤید جایگاه حیاتی آن در اقتصاد دریایی و امنیت منطقه است.

حفظ میراث تاریخی و طبیعی: ژئوپارک قشم

در کنار توسعه اقتصادی و اهمیت ژئوپلیتیکی، تلاش برای حفظ میراث تاریخی و طبیعی قشم نیز اهمیت ویژه ای یافته است. ژئوپارک قشم که نخستین ژئوپارک خاورمیانه به شمار می رود، در سال ۱۳۸۵ (۲۰۰۶ میلادی) به عضویت شبکه جهانی ژئوپارک های تحت حمایت یونسکو درآمد. این ژئوپارک نه تنها به دلیل میراث زمین شناسی و پدیده های طبیعی منحصر به فرد خود مانند دره ستارگان، کوه نمکدان، و تنگه چاهکوه شناخته می شود، بلکه نقش مهمی در حفظ و معرفی تاریخچه زمین شناسی این سرزمین نیز ایفا می کند.

مکان های باستانی نظیر غارهای خربس و قلعه پرتغالی ها نیز به عنوان بخش هایی از میراث تاریخی قشم مورد حفاظت قرار گرفته اند. ژئوپارک قشم با مشارکت جوامع محلی و تحت نظارت و آموزش مدیریت ژئوپارک، در تلاش است تا تعادلی میان توسعه پایدار و حفظ میراث طبیعی و فرهنگی برقرار سازد. این رویکرد، نه تنها به حفاظت از محیط زیست کمک می کند، بلکه با معرفی جاذبه های تاریخی و طبیعی، به جذب گردشگران و افزایش آگاهی عمومی درباره پیشینه غنی این جزیره یاری می رساند.

تنوع زیستی بی نظیر قشم، از جنگل های حرا تا زیستگاه های جانوری متنوع، نیز ریشه در تاریخچه زمین شناسی و اکولوژیکی این منطقه دارد. حفاظت از این اکوسیستم ها، به معنای حفاظت از بخشی از تاریخ طبیعی و فرهنگی جزیره است.

نگاهی به آینده قشم

با تکیه بر تاریخ غنی، موقعیت استراتژیک و پتانسیل های بی نظیر طبیعی و اقتصادی، جزیره قشم آماده گام برداشتن در مسیر آینده ای روشن تر است. توسعه پایدار، حفظ محیط زیست و میراث فرهنگی، و بهره برداری بهینه از قابلیت های تجاری و گردشگری، از مهمترین اهداف برای آینده این جزیره است. قشم همچنان به عنوان مروارید خلیج فارس، نقشی محوری در توسعه و رونق منطقه ایفا خواهد کرد.

نتیجه گیری

تاریخچه جزیره قشم، روایتی طولانی و پرفراز و نشیب از سکونت های اولیه، شکل گیری تمدن ها، اوج گیری قدرت های دریایی، و رویارویی با مهاجمان و استعمارگران است. از نام های کهن «ابرکاوان» تا تبدیل شدن به منطقه آزاد امروزی، قشم همواره نقطه اتصال تمدن ها، گذرگاه تجارت و محل تلاقی فرهنگ ها بوده است. این جزیره نه تنها به دلیل موقعیت استراتژیک خود در تنگه هرمز، بلکه به واسطه پایداری و مقاومت مردمانش در برابر چالش های تاریخی، جایگاه ویژه ای در تاریخ ایران دارد. درک و حفظ این پیشینه غنی برای نسل های آینده، از اهمیت بالایی برخوردار است و نقش آن را در هویت ملی و منطقه ای ما پررنگ تر می سازد. بازدید از این جزیره، تجربه ای بی نظیر برای لمس مستقیم این تاریخ غنی و طبیعت شگفت انگیز است.