تاریخچه جشن دیوالی هند

دیوالی جشن نورها در هند سابقه ای کهن دارد. این جشنواره پنج روزه ریشه در تاریخ و فرهنگ عمیق هند داشته و با روایت های پیروزی نور بر تاریکی و تجلیل از قهرمانان گره خورده است. قدمت آن به بیش از دوهزار سال پیش بازمی گردد و یکی از مهمترین مناسبت ها در تقویم فرهنگی این کشور محسوب می شود.

جشن دیوالی که به عنوان جشنواره نورها شناخته می شود یکی از مهمترین و باشکوه ترین آیین ها در شبه قاره هند و در میان جوامع هندو در سراسر جهان است. این جشن که هر ساله در فصل پاییز برگزار می شود نه تنها یک رویداد مذهبی بلکه یک پدیده فرهنگی عمیق است که لایه های مختلفی از تاریخ اساطیر و باورهای مردم هند را در خود جای داده است. برای درک اهمیت و جایگاه دیوالی در فرهنگ هند لازم است به ریشه های آن در اعماق تاریخ بازگردیم و سیر تحول آن را در طول قرون بررسی کنیم.

تاریخچه جشن دیوالی هند

تاریخچه جشن دیوالی به هزاران سال پیش بازمی گردد و ریشه های آن را می توان در سنت ها و آیین های باستانی هند یافت. این جشن در طول تاریخ دچار دگرگونی هایی شده و لایه های مختلفی از باورهای مذهبی و فرهنگی به آن افزوده شده است. اما هسته اصلی آن یعنی تجلیل از نور روشنایی و پیروزی خیر بر شر همواره ثابت مانده است. بررسی تاریخ این جشن به ما کمک می کند تا اهمیت آن را در بستر اجتماعی و مذهبی هند بهتر درک کنیم.

دیوالی نه تنها یک جشن بلکه نمادی از هویت فرهنگی و معنوی مردم هند است. سابقه طولانی و پراکندگی جغرافیایی آن نشان دهنده نفوذ عمیق این آیین در تار و پود جامعه هندی است. در هر گوشه از این سرزمین پهناور دیوالی با آداب و رسوم خاص خود برگزار می شود اما پیام اصلی آن که همان امید روشنایی و آغاز نو است در همه جا مشترک است.

ریشه های باستانی جشن دیوالی

ریشه های جشن دیوالی به دوران های بسیار کهن در تاریخ هند بازمی گردد حتی پیش از شکل گیری بسیاری از ادیان و مکاتب فکری امروزی. برخی پژوهشگران معتقدند که این جشن ابتدا یک آیین کشاورزی بوده که به مناسبت برداشت محصول و آغاز فصل جدید برگزار می شده است. در جوامع باستانی پایان فصل باران های موسمی و آغاز فصل برداشت زمان شکرگزاری و جشن بوده است. نور نیز در این زمینه نقش مهمی داشته زیرا پایان تاریکی و ابری بودن هوا و بازگشت روشنایی خورشید پس از ماه ها باران خود دلیلی برای جشن گرفتن محسوب می شده است.

این ارتباط با طبیعت و چرخه های فصلی نشان می دهد که دیوالی در ابتدا نه صرفاً یک جشن مذهبی بلکه یک رویداد اجتماعی و طبیعی بوده است. آیین های مرتبط با نورپردازی و روشن کردن چراغ ها می تواند نمادی از استقبال از برکت و روشنایی و دور کردن تاریکی و انرژی های منفی بوده باشد. این ریشه های کهن بستر اولیه را برای شکل گیری روایت های مذهبی و فرهنگی بعدی فراهم کرده است.

سابقه دوهزارساله دیوالی

شواهد تاریخی و ادبی نشان می دهد که جشن دیوالی دست کم سابقه ای دوهزارساله دارد. متون اولیه سانسکریت مانند پوراناها (Puranas) به آیین هایی اشاره می کنند که می توان آن ها را پیش ساز یا شکل های اولیه دیوالی دانست. این متون هرچند ممکن است به صراحت از نام دیوالی استفاده نکنند اما به جشن هایی اشاره دارند که در زمان مشابه برگزار شده و شامل روشن کردن چراغ ها و تجلیل از خدایان خاصی بوده اند.

کتیبه ها و آثار باستانی نیز شواهدی از برگزاری این جشن در دوران های مختلف ارائه می دهند. برای مثال برخی کتیبه های مربوط به قرون اولیه میلادی به اهدای نذورات و برگزاری مراسم در زمان هایی که با دیوالی امروزی همزمان است اشاره دارند. این سابقه طولانی نشان می دهد که دیوالی نه تنها یک جشن گذرا بلکه بخشی پایدار و در حال تکامل از سنت های فرهنگی و مذهبی هند بوده است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و با باورهای جدید غنی تر گشته است.

روایت های مذهبی و فرهنگی دیوالی

دیوالی جشنی چندوجهی است که با روایت های مذهبی و فرهنگی متعددی در ارتباط است. این تنوع در داستان ها و افسانه های مرتبط با دیوالی نشان دهنده گستردگی و پذیرش آن در میان فرقه ها و جوامع مختلف هند است. هر یک از این روایت ها جنبه ای خاص از اهمیت این جشن را برجسته می کند و به آن معنایی عمیق تر می بخشد. درک این داستان ها برای فهم کامل ماهیت دیوالی ضروری است.

این روایت ها اغلب حول محور پیروزی خیر بر شر نور بر تاریکی دانش بر جهل و امید بر ناامیدی می چرخند. آن ها نه تنها به توضیح منشأ جشن می پردازند بلکه اصول اخلاقی و معنوی مهمی را نیز به نسل های جدید منتقل می کنند. گوناگونی این داستان ها همچنین منعکس کننده تنوع غنی سنت های مذهبی در هند است جایی که خدایان و قهرمانان مختلفی در مرکز توجه قرار می گیرند و هر کدام به نحوی با جشن دیوالی مرتبط می شوند.

داستان پیروزی نور بر تاریکی

یکی از مشهورترین و محوری ترین روایت های مرتبط با دیوالی داستان بازگشت لرد راما به آیودیا پس از چهارده سال تبعید و پیروزی او بر راوانا پادشاه اهریمنی لانکا است. بر اساس این داستان که در حماسه رامایانا نقل شده مردم آیودیا برای استقبال از پادشاه محبوب خود خانه ها و خیابان ها را با هزاران دیپا (چراغ های روغنی) روشن کردند تا مسیر بازگشت او را در شب تاریک روشن کنند. این اقدام نمادی از جشن و شادی برای پایان دوران تاریکی (حکومت راوانا) و بازگشت نور (حکومت عادلانه راما) بود.

این داستان جوهر نمادین دیوالی را به زیبایی بیان می کند: پیروزی نور بر تاریکی. نور در اینجا نه تنها به معنای فیزیکی بلکه به معنای معنوی نیز به کار رفته است. نور نماد دانش حقیقت عدالت و خیر است در حالی که تاریکی نماد جهل دروغ بی عدالتی و شر. روشن کردن چراغ ها در دیوالی یادآور این پیروزی معنوی و تأکیدی بر اهمیت تلاش برای غلبه بر جنبه های منفی در زندگی خود و جامعه است.

افسانه های مربوط به قهرمانان

علاوه بر داستان راما افسانه ها و روایت های دیگری نیز در مناطق مختلف هند با دیوالی مرتبط هستند که به تجلیل از قهرمانان و خدایان مختلف می پردازند. در برخی سنت ها دیوالی با داستان لرد کریشنا و پیروزی او بر دیو ناراکاسورا مرتبط است. این پیروزی نیز نمادی از غلبه خیر بر شر و رهایی مردم از ستم است و در روز دوم دیوالی (ناراکا چاتوردیشی) جشن گرفته می شود.

در بخش هایی از هند دیوالی با الهه لاکشمی الهه ثروت و سعادت پیوند ناگسستنی دارد. باور بر این است که الهه لاکشمی در شب دیوالی (شب اصلی جشن) به خانه هایی که پاکیزه و روشن هستند سر می زند و برکت و سعادت می آورد. بنابراین مردم خانه های خود را تمیز کرده و با چراغ ها و گل ها تزیین می کنند تا از الهه استقبال کنند. این روایت بر جنبه های مادی و معنوی سعادت و اهمیت کار و تلاش برای جذب برکت الهی تأکید دارد. این تنوع در افسانه ها نشان دهنده غنای فرهنگی و مذهبی هند و قابلیت دیوالی برای هم نوایی با باورهای مختلف است.

دیوالی جشنواره نورها در هند

دیوالی به حق لقب جشنواره نورها را به خود گرفته است. نور عنصر محوری و نماد اصلی این جشن است و در تمامی آیین ها و مراسم آن حضوری پررنگ دارد. از چند روز پیش از آغاز رسمی جشن مردم شروع به روشن کردن خانه ها و مغازه های خود با انواع چراغ ها می کنند. دیپاها (چراغ های سفالی کوچک پر از روغن و فتیله) سنتی ترین وسیله روشنایی در دیوالی هستند که به تعداد زیاد در لبه دیوارها پنجره ها حیاط ها و معابد چیده و روشن می شوند.

علاوه بر دیپاها استفاده از شمع ها فانوس های کاغذی رنگارنگ و ریسه های چراغ های الکتریکی نیز در دیوالی بسیار رایج است. شهرها و روستاها در طول شب های دیوالی منظره ای خیره کننده و جادویی به خود می گیرند گویی که ستارگان به زمین آمده اند. روشن کردن نورها نه تنها جنبه زیبایی شناختی دارد بلکه دارای معانی عمیق تری است؛ نور نماد امید پاکی دانش و غلبه بر تاریکی جهل و شر است. این نورافشانی گسترده فضایی از شادی انرژی مثبت و معنویت را در سراسر کشور ایجاد می کند و قلب دیوالی را تشکیل می دهد.

ساختار و آیین های جشنواره پنج روزه دیوالی

جشن دیوالی یک رویداد پنج روزه است که هر روز آن دارای نام و آیین های خاص خود است. این ساختار پنج مرحله ای فرصتی برای انجام مراسم مختلف عبادت دید و بازدید خانوادگی و فعالیت های اجتماعی فراهم می کند. هر روز این جشنواره معنای نمادین خاصی دارد و به جنبه ای متفاوت از زندگی و باورهای مردم می پردازد. درک این ساختار پنج روزه به ما تصویری کامل تر از چگونگی برگزاری این جشن بزرگ می دهد.

این پنج روز به ترتیب عبارتند از: دانتراس (Dhanteras) ناراکا چاتوردیشی (Naraka Chaturdashi) یا چوتی دیوالی (Chhoti Diwali) لاکشمی پوجا (Lakshmi Puja) یا دیوالی اصلی گوواردان پوجا (Govardhan Puja) یا بالی پراتیپادا (Bali Pratipada) و بای دوج (Bhai Dooj) یا بهیجا دوج (Bhaiya Dooj). هر یک از این روزها با آداب و رسوم منحصر به فردی همراه است که در ادامه به تفصیل شرح داده می شود.

روز اول دانتراس نام دارد که به معنی ثروت و سیزدهم است (اشاره به سیزدهمین روز از نیمه تاریک ماه). در این روز مردم برای سلامتی و سعادت دعا می کنند و خرید اشیاء جدید به ویژه طلا نقره و ظروف مرسوم است زیرا اعتقاد دارند که این کار ثروت و برکت می آورد. تمیز کردن خانه و تزیین ورودی آن با رنگولی (نقوش رنگی روی زمین) نیز از آیین های این روز است. همچنین در این شب چراغ هایی برای یاما خدای مرگ روشن می شود تا از خانواده در برابر مرگ نابهنگام محافظت کند.

روز دوم ناراکا چاتوردیشی یا چوتی دیوالی (دیوالی کوچک) است. این روز با داستان پیروزی لرد کریشنا بر دیو ناراکاسورا مرتبط است و نمادی از غلبه بر پلیدی و رهایی از ترس است. مراسم آیینی شامل حمام روغن در صبح زود است که نمادی از پاکسازی و تطهیر است. روشن کردن چراغ ها در این شب نیز آغازگر نورافشانی گسترده دیوالی محسوب می شود.

روز سوم لاکشمی پوجا مهمترین و اصلی ترین روز جشن دیوالی است. در این شب مردم به پرستش الهه لاکشمی الهه ثروت و سعادت می پردازند. خانه ها به طور کامل تمیز و با چراغ ها و گل ها تزیین می شوند تا از الهه استقبال شود. خانواده ها دور هم جمع می شوند نماز و دعا می خوانند و شیرینی و هدایا مبادله می کنند. روشن کردن آتش بازی و ترقه نیز در این شب بسیار رایج است و آسمان را نورانی می کند.

روز چهارم گوواردان پوجا یا بالی پراتیپادا است. این روز در مناطق مختلف هند معانی متفاوتی دارد. در شمال هند این روز به پرستش کوه گوواردان و داستان لرد کریشنا که مردم را در برابر خشم ایندرا خدای باران محافظت کرد اختصاص دارد. در برخی مناطق این روز به تجلیل از رابطه زناشویی و عشق میان همسران می پردازد. همچنین برخی کسبه در این روز سال مالی جدید خود را آغاز می کنند.

روز پنجم و پایانی بای دوج یا بهیجا دوج است. این روز به تجلیل از پیوند میان خواهر و برادر اختصاص دارد. خواهران برای سلامتی طول عمر و سعادت برادران خود دعا می کنند و برادران نیز به آن ها هدیه می دهند. این روز نمادی از عشق و حمایت متقابل در خانواده و پایان رسمی جشن پنج روزه دیوالی است.

پراکنش جغرافیایی جشن دیوالی در هند

جشن دیوالی در سراسر هند از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب با شور و هیجان فراوان برگزار می شود. با این حال نحوه برگزاری و آیین های مرتبط با آن در مناطق مختلف هند می تواند تفاوت هایی داشته باشد. این تفاوت ها ناشی از تنوع فرهنگی زبانی و مذهبی در این کشور پهناور است و هر منطقه رنگ و بوی خاص خود را به این جشن می بخشد.

در شمال هند دیوالی عمدتاً با داستان بازگشت لرد راما و پیروزی نور بر تاریکی مرتبط است. در این مناطق نورافشانی پرستش لاکشمی و گانشا (خدای موفقیت) و آتش بازی بسیار رایج است. شهرهایی مانند واراناسی آیودیا و دهلی در طول دیوالی بسیار دیدنی می شوند. در شرق هند به خصوص در بنگال غربی دیوالی با پرستش الهه کالی (الهه قدرت) در ارتباط است و جشن کالی پوجا همزمان با دیوالی برگزار می شود. در این منطقه نیز نورافشانی و مراسم مذهبی خاصی اجرا می شود.

در غرب هند به ویژه در ایالت هایی مانند گجرات و ماهاراشترا دیوالی با پرستش لاکشمی و همچنین آغاز سال مالی جدید برای کسبه مرتبط است. آیین های تجاری و خانوادگی در این مناطق اهمیت ویژه ای دارند. در جنوب هند دیوالی اغلب با داستان پیروزی کریشنا بر ناراکاسورا مرتبط است و روز دوم جشن (ناراکا چاتوردیشی) اهمیت بیشتری دارد. آیین حمام روغن صبحگاهی در این منطقه بسیار مهم تلقی می شود. این تفاوت های منطقه ای نشان دهنده پویایی و انعطاف پذیری دیوالی در پذیرش سنت ها و باورهای محلی است در حالی که پیام اصلی جشن حفظ می شود.

اهمیت دیوالی در فرهنگ هند

دیوالی نه تنها یک جشن مذهبی بلکه یک رویداد فرهنگی و اجتماعی بسیار مهم در هند است که تأثیر عمیقی بر زندگی مردم این کشور دارد. اهمیت این جشن را می توان در چندین بعد مورد بررسی قرار داد.

از بعد مذهبی دیوالی نمادی از پیروزی خیر بر شر نور بر تاریکی و دانش بر جهل است. این جشن فرصتی برای تجدید ایمان دعا و پرستش خدایان به ویژه لاکشمی (الهه ثروت) و گانشا (خدای موفقیت) است. مردم در این ایام به معابد می روند مراسم پوجا (عبادت) برگزار می کنند و برای سعادت و برکت دعا می کنند.

از بعد اجتماعی دیوالی زمان گردهمایی خانواده ها و دوستان است. مردم به دید و بازدید یکدیگر می روند هدایا و شیرینی مبادله می کنند و کینه ها و کدورت ها را کنار می گذارند. این جشن حس همبستگی و اتحاد را در جامعه تقویت می کند و فرصتی برای شروعی تازه در روابط فراهم می آورد. تمیز کردن و تزیین خانه ها نیز نمادی از آمادگی برای استقبال از برکت و انرژی مثبت است.

از بعد اقتصادی دیوالی یکی از مهمترین دوره های خرید و فروش در هند است. مردم برای خرید لباس نو هدایا شیرینی مواد غذایی و وسایل تزیینی به بازارها هجوم می آورند. کسب و کارها رونق می گیرند و این جشن تأثیر قابل توجهی بر اقتصاد کشور دارد. روشن کردن آتش بازی و ترقه نیز بخشی از هزینه های این جشن است که بازار مربوط به خود را دارد.

از بعد معنوی دیوالی یادآور اهمیت نور درونی و غلبه بر جنبه های منفی وجود انسان است. این جشن مردم را تشویق می کند تا با پاکسازی درون و بیرون برای دریافت برکت و سعادت آماده شوند. در مجموع دیوالی یک پدیده چندوجهی است که ریشه در تاریخ و فرهنگ عمیق هند دارد و هر ساله با شکوه و عظمت خاصی برگزار می شود و پیام های امید روشنایی و نو شدن را برای مردم به ارمغان می آورد.

دیوالی چیست؟

دیوالی یا دیپاوالی جشنواره ای پنج روزه در هند است که به معنای ردیف چراغ ها است و نماد پیروزی نور بر تاریکی و خیر بر شر محسوب می شود. این جشن ریشه های باستانی دارد و در پاییز برگزار می گردد.

چرا مردم دیوالی را جشن می گیرند؟

مردم دیوالی را به دلایل مختلفی جشن می گیرند؛ از جمله یادبود پیروزی راما بر راوانا پرستش الهه لاکشمی برای سعادت و تجلیل از پیوند خانوادگی. این جشن نماد امید روشنایی و شروعی تازه است.

تاریخ برگزاری جشن دیوالی چه زمانی است؟

تاریخ برگزاری جشن دیوالی هر ساله متغیر است زیرا بر اساس تقویم قمری هندو (ماه کارتیکا) تعیین می شود. این جشن معمولاً در ماه های اکتبر یا نوامبر میلادی برگزار می گردد.

جشن دیوالی چند روز ادامه دارد؟

جشن دیوالی به طور سنتی پنج روز ادامه دارد. هر روز این جشنواره دارای نام و آیین های خاص خود است که شامل مراسم مذهبی دید و بازدید خانوادگی و نورافشانی می شود.

مهمترین آیین های جشن دیوالی کدامند؟

مهمترین آیین های دیوالی شامل تمیز کردن و تزیین خانه ها روشن کردن دیپاها و چراغ ها پرستش الهه لاکشمی تبادل شیرینی و هدایا و روشن کردن آتش بازی است. این آیین ها در طول پنج روز جشن انجام می شوند.