تاریخچه زنجان

زنجان، شهری کهن در شمال غرب ایران، با پیشینه ای غنی و موقعیتی استراتژیک بر سر چهارراه های مهم فرهنگی و تجاری، همواره کانون تحولات تاریخی بسیاری بوده است. قدمت این شهر به بیش از سه هزار سال پیش بازمی گردد که گواه تمدنی دیرینه در این فلات کوهستانی است و شواهد باستان شناسی نظیر مردان نمکی چهرآباد این پیشینه را تأیید می کند.

شهر زنجان، مرکز استان زنجان و یکی از مهم ترین نقاط استراتژیک در کریدور ارتباطی مرکز ایران به شمال غرب و غرب کشور محسوب می شود. این شهر که در دره زنجان رود و میان دو رشته کوه موازی قرار گرفته، با جاذبه های تاریخی، مذهبی و طبیعی فراوان، جایگاه ویژه ای در میان شهرهای ایران دارد. زنجان امروز نه تنها به عنوان قطب صنایع دستی فلزی ایران و شهر جهانی ملیله شناخته می شود، بلکه به واسطه برگزاری مراسم مذهبی عاشورا، لقب «پایتخت شور و شعور حسینی» را نیز به خود اختصاص داده است. مطالعه تاریخ این شهر، درک عمیق تری از فراز و نشیب ها، مقاومت ها و دوره های بازسازی آن به دست می دهد و اهمیت بی بدیل این منطقه را در حافظه تاریخی ایران آشکار می سازد.

نام شناسی و ریشه های کهن زنجان

وجه تسمیه شهر زنجان همواره محل بحث و گمانه زنی پژوهشگران بوده است. نام کنونی زنجان عربی شده واژه پهلوی زنگان است که هنوز هم در گفتار محلی مردم این منطقه به کار می رود. حمدالله مستوفی، مورخ و جغرافیدان برجسته سده هشتم هجری، در کتاب نزهت القلوب، نام نخستین این شهر را شهین ذکر کرده است. برخی پژوهشگران نیز با استناد به بررسی سکه های ضرب شده در دوره امویان، نام اصلی و صحیح تر زنجان را در اواخر دوره ساسانی و سده های اولیه اسلامی، زانگان یا زانکان می دانند که پس از ورود اعراب به زانجان و سپس زنجان تغییر یافته است.

ریشه یابی نام زنجان

تحقیقات نشان می دهد که نام زنگان ریشه ای کهن دارد و احتمالاً به معنای «شهر اهل زند» (کتاب مقدس زرتشتیان) بوده است. این تغییر از زنگان به زنجان یک فرایند طبیعی در زبان عربی سازی اسامی فارسی بوده است. منابع کتیبه های آشوری نیز در سده نهم پیش از میلاد از منطقه ای به نام آندیا در این حوالی نام برده اند که ممکن است با اقوام لولوبیان و گوتیان مرتبط باشد. بطلمیوس، جغرافیدان یونانی، نیز در کتاب خود از شهری به نام آکاترانیا یاد می کند که برخی محققان آن را منطبق بر زنجان می دانند. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در کتاب مرآت البلدان احتمال داده است که این شهر را در ابتدا مدی می نامیدند و ساکنان آن از نسل مادی ابن یافث ابن نوح نبی بوده اند. این گوناگونی در نام ها و ریشه یابی ها، پیچیدگی و قدمت بی نظیر تاریخی این سرزمین را نمایان می سازد.

خمسه و اولین نشانه های سکونت

اصطلاح خمسه که به عنوان نام تاریخی منطقه زنجان به کار می رود، از اواخر دوران قاجار در متون جغرافیایی ظهور یافته است. این نامگذاری به دو دلیل اصلی نسبت داده می شود: نخست، استقرار طوایفی از ایل های پنجگانه در این منطقه، و دوم، وجود پنج بلوک عمده شامل زنجان رود، ابهررود، خرارود، سجاسرود و ایجرود که ناحیه را تشکیل می دادند. دایرةالمعارف مصاحب نیز به این پنج بلوک اشاره دارد.

اولین نشانه های سکونت و تمدن در منطقه زنجان به یافته های باستان شناسی از جمله معدن نمک چهرآباد و کشف مردان نمکی بازمی گردد که قدمت سکونت در این ناحیه را تا حدود ۳۰۰۰ سال پیش تخمین می زند. این کشفیات به همراه اشاره های مختصر در کتیبه های آشوری و متون یونانی و رومی، گواهی بر این مدعاست که زنجان از هزاره اول پیش از میلاد مأمن تمدن های بشری بوده و نقش مهمی در مسیرهای باستانی منطقه ایفا کرده است. این شواهد باستان شناختی، زنجان را در ردیف شهرهای باستانی ایران قرار می دهد که سابقه طولانی در تعاملات فرهنگی و اقتصادی داشته است.

زنجان در دوران باستان (پیش از اسلام)

پیش از ورود اسلام، منطقه زنجان شاهد حضور تمدن های مختلفی بوده که رد پای آن ها را می توان در لایه های زیرین خاک این سرزمین یافت. با وجود محدودیت منابع تاریخی مستقیم درباره این دوران، یافته های باستان شناسی و اشاره های پراکنده در متون کهن، تصویری کلی از جایگاه زنجان در ایران باستان به دست می دهد.

دوران مادها و هخامنشیان

اطلاعات دقیق و گسترده ای از وضعیت زنجان در دوران مادها و هخامنشیان در دست نیست، اما با توجه به موقعیت جغرافیایی آن در قلب فلات ایران و نزدیکی به مناطق مهم مادنشین و شاهراه های ارتباطی هخامنشی، می توان حدس زد که این منطقه نیز تحت نفوذ و بخشی از قلمرو این دو امپراتوری بزرگ بوده است. کاوش های باستان شناسی در تپه های باستانی اطراف زنجان، شواهدی از سکونت های انسانی در هزاره های قبل از میلاد را آشکار ساخته که می تواند به این دوران نیز مرتبط باشد. وجود منابع طبیعی مانند معادن نمک و فلزات، احتمالاً از همان دوران اهمیت اقتصادی این منطقه را بالا برده بود.

عصر ساسانیان

عصر ساسانیان برای زنجان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بر اساس روایت حمدالله مستوفی، بنیادگذاری شهر زنجان به اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانیان، نسبت داده شده است. این روایت، با وجود ابهامات در منابع اولیه، نشان دهنده اهمیت این منطقه در دوران ساسانی است. زنجان به دلیل موقعیت استراتژیک خود در جاده های تجاری مهم، به ویژه جاده ابریشم که از شرق به غرب ایران امتداد می یافت، از جایگاه اقتصادی بالایی برخوردار بود. یعقوبی اشاره می کند که در زمان خسرو انوشیروان، امپراتوری ساسانی به چهار بخش تقسیم می شد و زنجان جزو پانزده شهرستانی بود که بخش آذربایجان را تشکیل می دادند. این جایگاه، زنجان را به یکی از مراکز مهم تبادلات تجاری و فرهنگی در این دوره تبدیل کرده بود. توجه خاص ساسانیان به شهرها به عنوان مرکز مبادلات تجاری و نیز انحصار تجارت ابریشم، باعث شد زنجان به شهری با اهمیت مورد توجه حکومت ساسانی تبدیل شود.

در اواخر حکومت ساسانیان، کشور دچار آشوب های داخلی، قحطی، طاعون و جنگ های مکرر بود. این وضعیت ناپایدار و کاهش انسجام ملی، راه را برای پیشروی اعراب مسلمان هموار کرد و در نتیجه، منطقه زنجان نیز همچون سایر نقاط ایران به تدریج وارد دوران جدیدی از تاریخ خود شد.

زنجان در دوران اسلامی: تحولات بنیادین

ورود اسلام به ایران، سرآغاز تحولات گسترده ای در تمام ابعاد زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور شد و زنجان نیز از این تغییرات بنیادین مستثنی نبود.

فتح زنجان توسط اعراب

فتح زنجان توسط اعراب مسلمان در زمان خلافت عثمان و به دست سردار عرب، براء بن عازب، انجام گرفت. منابع اولیه اسلامی، همچون کتاب البلدان ابن واضح یعقوبی (متوفی ۲۷۳ قمری)، اصطخری در المسالک و الممالک و ابن حوقل در صورة الارض، زنجان را به عنوان شهری آباد، پرنعمت و با آب و درخت فراوان توصیف کرده اند. با این حال، شواهد تاریخی نشان می دهد که زنجان به دلیل مقاومت های مردمی و منطقه ای در برابر سپاهیان اسلام، از شهرهای دشوارگشا به شمار می آمده است. این منابع همچنین بیانگر آن است که مردم این منطقه در قرون اولیه اسلامی به زبان فارسی سخن می گفتند. با فتح آذربایجان، به مرور قبایل مختلفی از اعراب مسلمان به صورت گروهی و قبیله ای از کوفه، شام و بصره به منطقه آذربایجان کوچ کرده و در این مناطق ساکن شدند. زیست مسالمت آمیز اعراب مسلمان در کنار مردم آذربایجان، باعث شد آذربایجان از اولین مناطقی باشد که مردم آن به دین اسلام گرویدند.

دوران سلجوقی

در دوران سلجوقیان، زنجان از اعتبار و شهرت بیشتری برخوردار شد. این دوره، مهم ترین مرحله شهرسازی و شهرنشینی در ایران به شمار می رود که با آرامش نسبی سیاسی و رونق اقتصادی همراه بود. زنجان به عنوان مرکزی مهم در مسیرهای تجاری غرب به شرق ایران، به شهری بزرگ و آباد تبدیل شد و بیشترین جمعیت شهری را تا آن زمان به خود دید. ورود اقوام مختلف ترک به منطقه زنجان و اطراف آن در سده های چهارم و پنجم هجری، به تدریج بافت جمعیتی و زبانی منطقه را نیز تحت تأثیر قرار داد. این فرایند تغییر زبان از فارسی به ترکی، ابتدا در نواحی روستایی آغاز شد و سپس به تدریج به شهرها نیز نفوذ کرد.

عصر ایلخانان مغول

یورش مغول به ایران در اوایل سده هفتم هجری قمری، فاجعه ای بزرگ برای بسیاری از شهرهای ایران از جمله زنجان بود. در پاییز سال ۶۲۸ هجری قمری، سپاه مغول به زنجان تاخت و آسیب فراوانی به این شهر وارد کرد. هدف اصلی مغول ها، تخریب قلعه و استحکامات شهر بود تا از آن به عنوان پناهگاهی برای سلطان خوارزمشاه جلوگیری کنند. با این حال، پس از این ویرانی ها، ایلخانان مغول، به ویژه سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) که مذهب تشیع را پذیرفته بود، توجه ویژه ای به توسعه و آبادانی زنجان نشان دادند. این دوره شاهد گسترش مذهب تشیع در منطقه بود که نقطه عطفی در تاریخ مذهبی ایران محسوب می شود، هرچند که رسمی شدن تشیع در ایران تا دو سده بعد به طول انجامید.

انتخاب سلطانیه به عنوان پایتخت توسط ایلخانان و توسعه چشمگیر آن در دوره غازان خان و اولجایتو، به دلیل نزدیکی این دو شهر، به مرور باعث افول موقت و متروکه شدن زنجان گردید. سلطانیه پس از افول قدرت ایلخانان، به سرعت ویران و متروک شد، که همین امر، زمینه را برای توسعه دوباره زنجان فراهم آورد.

زنجان از دوران تیموری تا صفوی

پس از دوران ایلخانان، زنجان بار دیگر شاهد فجایعی بود که حیات شهری آن را به چالش کشید، اما در دوره صفوی با همت حاکمان، جانی دوباره گرفت.

حمله تیمور و ویرانی مجدد

با افول قدرت مرکزی ایلخانان و شکل گیری نظام ملوک الطوایفی، ایران گرفتار درگیری ها و جنگ های خونبار محلی شد که در نهایت منجر به تسلط امیر تیمور گورکانی گردید. زنجان برای بار سوم، در نیمه دوم سده هشتم هجری قمری، مورد یورش امیر تیمور قرار گرفت و پس از قتل عام بی رحمانه اهالی، به طور کلی با خاک یکسان شد. این ویرانی چنان گسترده بود که سفرنامه نویسان و جهانگردان سده های بعدی، نظیر ژان شاردن و روی گونزالز د کلاویخو، از آثار این تخریب ها سخن به میان آورده اند. شاردن که از ویرانه های اطراف شهر دیدن کرده، از وجود صنعتگرانی در این شهر سخن می گوید که توسط تیمور به سمرقند منتقل شدند. کلاویخو نیز در سفرنامه خود، قسمت اعظم شهر زنجان را غیرمسکون و مخروبه توصیف کرده و حصار شهر را غیرقابل تعمیر دانسته است. این گزارش ها نشان می دهد که زنجان تا اواخر سده نهم هجری قمری، فاقد حیات شهری قابل توجهی بوده است.

رستاخیز در دوران صفویه

علی رغم ویرانی های ناشی از حملات تیموریان، زنجان رشد و بالندگی دوباره خود را از دوره صفویه آغاز کرد. با استقرار آرامش نسبی در منطقه و قدرت گرفتن سلسله صفویه در سال ۹۰۷ هجری قمری، شهر تجدید بنا شد و تکاپوی حیات در آن آغاز گردید. در این دوره، حصار شهر زنجان که از آثار دوران سلجوقی بود و به «قلعه زنجان» نیز معروف است، بازسازی شد. با رسمی شدن مذهب تشیع اثنی عشری در دوران صفویه، عزاداری ها و تعزیه خوانی ها نیز تداوم و گسترش یافت. صفویان که خود ریشه های قزلباش داشتند و به شدت مورد حمایت ایل های ترکمان بودند، در گسترش تشیع در این مناطق نقش بسزایی ایفا کردند. این دوره، پایه های توسعه آتی زنجان را بنا نهاد و شهر را برای اوج گیری در دوران قاجار آماده ساخت.

زنجان در عصر قاجار: اوج گیری و بحران

دوره قاجار برای زنجان، عصری از اوج گیری و شکوفایی بود که با تحولات اداری، ساخت وسازهای گسترده و البته بحران های اجتماعی بزرگی همراه شد.

تحولات اداری و تبدیل به مرکز ایالت خمسه

در دوره فتحعلی شاه قاجار، زنجان اهمیت بیشتری یافت و به مرکز ایالت جدیدی به نام «خمسه» تبدیل شد. این ولایت جدید، با جدا کردن برخی نواحی اطراف از مرکز و افزودن آن به زنجان، شکل گرفت و به دلیل وجود پنج بلوک مهم در آن، «خمسه» نامیده شد. با اقتضای موقعیت جدید زنجان به عنوان مرکز ایالت، ساخت وسازهای جدیدی از جمله تأسیسات دولتی و مراکز تجاری صورت گرفت. در این دوره، بازار بزرگ زنجان که یکی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده ایران است، احداث گردید و توسعه یافت. این بناهای مهم شهری، همراه با گسترش کالبدی شهر و ایجاد محلات جدید، باعث شد زنجان به عنوان «دارالسعاده» شناخته شود. عبدالله میرزا دارا، حاکم زنجان در دوره فتحعلی شاه، نقش مهمی در این توسعه شهری ایفا کرد و بناهای بزرگی همچون مسجد سلطانی (مسجد جامع کنونی) را بنا نهاد. احداث قنوات جدید نیز به گسترش شهر و محلات آن، به ویژه در اراضی شمالی، کمک شایانی کرد.

شورش بابیان (۱۸۵۰ میلادی)

یکی از مهم ترین و تراژیک ترین وقایع تاریخ زنجان در دوره قاجار، شورش بابیان در سال ۱۸۵۰ میلادی بود. ادوارد براون، شرق شناس انگلیسی، در کتاب خود از «شهر بزرگ زنجان که مخصوصاً بر اثر جنگ سال ۱۸۵۰ میلادی و دفاع بابی ها از خودشان در آن شهر معروف شده است» یاد می کند. این شورش، که در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه اوج گرفت، به دلیل پیوستن روحانی بانفوذ زنجانی، ملا محمدعلی حجت زنجانی، به بابیت، در این شهر به ابعاد گسترده ای دست یافت. افزایش جمعیت بابیان و تنش های مذهبی با مسلمانان شهر، به درگیری های مسلحانه شدید انجامید.

ملا محمدعلی با کمک نیروهای خود توانست قلعه علیمردان خان را فتح کرده و آن را به سنگر دفاعی خود تبدیل کند. بابیان زنجان، حتی با وجود محاصره شهر توسط نیروهای نظامی حکومت مرکزی، برای چند ماه به مقاومت ادامه دادند. این جنگ و شورش، به تخریب بخش وسیعی از شهر منجر شد که آثار آن تا چندین دهه بعد در سفرنامه ها گزارش شده است. پژوهشگرانی نظیر جان والبریج، علت خشونت دولت قاجار با بابیان زنجان را بیشتر ناشی از اقدامات افراطی و قیام مسلحانه آنان می دانند تا صرفاً اعتقادات مذهبی شان. این واقعه تلخ، تأثیری عمیق و ویرانگر بر بافت شهری و جمعیت زنجان گذاشت.

زنجان در دوران معاصر (پهلوی تا جمهوری اسلامی)

دوران معاصر، زنجان را با تحولات عمیق سیاسی، اجتماعی و اقتصادی روبه رو ساخت که هویت امروزین این شهر را شکل داده است.

جنبش مشروطیت و جنگ جهانی اول

زنجان در جنبش مشروطیت ایران نقش فعالی ایفا کرد. شخصیت های برجسته ای نظیر شیخ ابراهیم زنجانی، یکی از رهبران اصلی جریان مشروطه خواهی در زنجان و نماینده مردم در مجالس اول، سوم و چهارم، در این حرکت نقشی کلیدی داشتند. شیخ ابراهیم زنجانی که همه بدبختی های کشور را ناشی از عدم آگاهی اجتماعی مردم می دانست، تلاش های بسیاری در احداث مدارس نوین در زنجان انجام داد.

با آغاز جنگ جهانی اول (۱۲۹۳ شمسی)، با وجود اعلام بی طرفی ایران، موقعیت استراتژیک زنجان باعث شد این شهر به صحنه نبرد قوای روسیه تزاری، عثمانی و درگیری های محلی تبدیل شود. ناامنی و هرج ومرج ناشی از این جنگ، تا پایان آن بر منطقه سایه افکند. حضور روس ها در زنجان منجر به درگیری های مکرر بین نیروهای خارجی، خان های محلی و حاکم زنجان شد.

دوران پهلوی و جنگ جهانی دوم

کودتای ۱۲۹۹ و ظهور رضاشاه پهلوی، سرآغاز دوره ای از ثبات نسبی و پروژه های توسعه زیرساختی در ایران و زنجان بود. با این حال، با شروع جنگ جهانی دوم، زنجان بار دیگر به دلیل موقعیت استراتژیک خود، اهمیت فوق العاده ای برای متفقین پیدا کرد. در شهریور ۱۳۲۰، حریم هوایی زنجان شکسته شد و هواپیماهای جنگی شوروی، این شهر و سایر مناطق شمالی ایران را بمباران کردند. پس از اشغال ایران توسط قوای متفقین و اخراج رضاشاه، زنجان نیز همچون دیگر شهرها تحت اشغال و کنترل شوروی قرار گرفت و دولت مرکزی از هم پاشید. زنجان محل تلاقی دو گروه اصلی نیروهای شوروی بود و سریع ترین و مطمئن ترین راه برای رساندن کمک های متفقین به شوروی محسوب می شد.

فرقه دموکرات آذربایجان و پس از آن

یکی از مهم ترین رویدادهای سیاسی پس از جنگ جهانی دوم که شمال غرب ایران و از جمله زنجان را تحت تأثیر قرار داد، تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان (۱۳۲۴-۱۳۲۵ شمسی) بود. در این دوره، دو برادر به نام های سلطان احمد (احمد رضایی) و سلطان مظفر (مظفر رضایی) به عنوان فرماندهان ژاندارمری در منطقه زنجان، در مقابله با تجزیه طلبی فرقه دموکرات ایستادگی کردند. این مقاومت ها، با وجود شهادت این دو برادر، در نهایت به بازگشت زنجان به کنترل دولت مرکزی در ۲۱ آذر ۱۳۲۵ خورشیدی منجر شد. ایوانف، مورخ روس، و گزارش های کنسولگری انگلیس، عوامل متعددی از جمله فقر، نارضایتی از حکومت مرکزی و نفوذ شوروی را در شکل گیری این فرقه مؤثر دانسته اند.

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و بازگشت محمدرضاشاه به قدرت، فصل نوینی در تاریخ ایران آغاز شد. در دوران پهلوی دوم و پس از انقلاب اسلامی، زنجان شاهد مهاجرت گسترده روستاییان و رشد چشمگیر جمعیت شهری بود. این امر به توسعه کالبدی و ایجاد محلات جدید خارج از بافت قدیمی شهر منجر شد. جمعیت زنجان از حدود ۱۰۰ هزار نفر در سال ۱۳۵۵ به ۲۱۵ هزار نفر در سال ۱۳۶۵ افزایش یافت که نشان از تحولات سریع اجتماعی و اقتصادی در این دوره دارد.

تأثیر تاریخ بر هویت کنونی زنجان

تاریخ پرفراز و نشیب زنجان، با فراز و فرودهای بسیار، نه تنها گذشته این سرزمین را رقم زده، بلکه تأثیر عمیقی بر شکل گیری هویت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی امروزین آن داشته است. هر دوره تاریخی، با چالش ها و فرصت های خاص خود، لایه هایی به بافت غنی این شهر افزوده است.

اهمیت تاریخی زنجان به عنوان یک چهارراه فرهنگی و تجاری، از دوران باستان تا کنون، در زیرساخت های اقتصادی و موقعیت جغرافیایی آن نمود یافته است. گذر جاده ابریشم و کریدورهای بین المللی حمل ونقل از این شهر، نه تنها در گذشته به رونق آن کمک کرده، بلکه امروز نیز زنجان را به یک منطقه استراتژیک در شبکه های مواصلاتی کشور تبدیل کرده است. این ویژگی، در کنار منابع غنی معدنی، به ویژه سرب و روی، مس و صنعت تولید تجهیزات برق فشار قوی، زنجان را به قطب صنعتی در کشور تبدیل کرده است. زنجان به عنوان قطب روی کشور شناخته می شود و بزرگترین معدن روی خاورمیانه (انگوران) در این استان قرار دارد.

تحولات مذهبی و فرهنگی در طول تاریخ، به ویژه گسترش تشیع در دوران ایلخانیان و صفویه، به شکل گیری هویت مذهبی برجسته زنجان منجر شده است. امروز، حسینیه اعظم و زینبیه اعظم زنجان، به عنوان بزرگترین مراکز مذهبی جهان تشیع، نمادی از «شور و شعور حسینی» این شهر هستند. مراسم عزاداری هشتم محرم در حسینیه اعظم، که قدمتی طولانی دارد، هر ساله با حضور میلیونی عزاداران برگزار می شود و به عنوان یکی از بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان شناخته می شود.

صنایع دستی نیز بخش جدایی ناپذیری از هویت زنجان را تشکیل می دهد که ریشه در مهارت های تاریخی صنعتگران این منطقه دارد. ملیله کاری، چاروق دوزی، چاقوسازی و مسگری که شهرت جهانی دارند، نه تنها میراثی گرانبها هستند، بلکه نقش مهمی در اقتصاد و هویت فرهنگی شهر ایفا می کنند. زنجان به عنوان شهر جهانی ملیله و صنایع دستی فلزی به ثبت رسیده است. بازار بزرگ زنجان، با قدمت دوره قاجار و معماری چشم نواز خود، نه تنها یک مرکز تجاری، بلکه گنجینه ای از تاریخ و هنر این سرزمین است که نقش مهمی در انتقال مهارت ها و صنایع دستی نسل به نسل ایفا کرده است.

توسعه شهری و شکل گیری محلات مختلف، تحت تأثیر رویدادهای تاریخی مانند شورش بابیان، جنگ های جهانی و مهاجرت های جمعیتی، نمودار رشد و تحولات اجتماعی شهر است. بافت قدیمی شهر، با بناهایی همچون عمارت ذوالفقاری (موزه مردان نمکی)، بنای رختشویخانه (تنها بنای جهان با این کاربری) و خانه های تاریخی، گواه معماری و سبک زندگی در ادوار گذشته است.

نتیجه گیری

تاریخ زنجان، روایتی است از استقامت، بازسازی و تحول. از دوران باستان و پیدایش تمدن های کهن تا دوران اسلامی و رویارویی با یورش های ویرانگر، و از رستاخیز در دوران صفویه تا اوج گیری و بحران در عصر قاجار و نقش آفرینی در تحولات معاصر، این شهر همواره در دل تغییرات بزرگ تاریخی قرار داشته است. هرچند که حوادث تلخی چون حملات مغول و تیمور، یا شورش بابیان، بخش های وسیعی از آن را به ویرانی کشاند، اما روح مقاومت و توان بازسازی در مردم این دیار، همواره امکان حیات دوباره و شکوفایی را فراهم آورده است.

زنجان امروز، با وجود جایگاه استراتژیک اقتصادی، صنعتی و فرهنگی خود، همچنان میراث دار گذشته ای درخشان است. اهمیت آن به عنوان پایتخت شور و شعور حسینی، قطب صنایع دستی فلزی و نقطه اتصالی حیاتی در مسیرهای ترانزیتی کشور، همه و همه ریشه در تاریخ بلند و پرفراز و نشیب آن دارد. مطالعه تاریخ زنجان، نه تنها درک ما را از گذشته این شهر عمیق تر می کند، بلکه نشان می دهد چگونه این سرزمین با وجود تمام چالش ها، توانسته است جایگاه خود را در حافظه تاریخی و جغرافیایی ایران حفظ کند. دعوت از علاقه مندان به میراث فرهنگی و تاریخی ایران برای بازدید از این شهر باستانی، فرصتی برای لمس این تاریخ زنده و آشنایی نزدیک با مردمان مقاوم و هنرمند آن است.