تاریخچه ای کوتاه بر شهر تفلیس

تفلیس، پایتخت و بزرگترین شهر گرجستان، بر کرانه های رود متکواری (کورا) قرار گرفته و نام آن از واژه گرجی «تْبیلی» به معنای «گرم» گرفته شده که به چشمه های آب گرم معدنی اطراف شهر اشاره دارد. این شهر که در چهارراه تمدن های شرق و غرب واقع شده، از دیرباز نقشی محوری در تاریخ منطقه قفقاز ایفا کرده است.

تفلیس، شهری با قدمت بیش از ۱۵۰۰ سال، گواه فراز و نشیب های بی شماری در گذر زمان بوده است. از تأسیس افسانه ای آن در قرن پنجم میلادی تا تبدیل شدن به پایتختی پویا در جمهوری مستقل گرجستان، این شهر بارها تحت سلطه قدرت های گوناگون درآمده، تخریب شده و از نو برخاسته است. تاریخ تفلیس آیینه تمام نمای مقاومت، انعطاف پذیری و هویت چندلایه ی مردمان گرجی است. معماری متنوع آن، تلفیقی از سبک های قرون وسطایی، نئوکلاسیک، استالینیستی و مدرن، هر کدام داستانی از حاکمیت ها و فرهنگ های مختلفی را بازگو می کنند که در شکل گیری این شهر نقش داشته اند. این مقاله به بررسی سیر تاریخی تفلیس از زمان بنیان گذاری تا دوران معاصر می پردازد و تحولات کلیدی را که هویت امروزی این شهر را شکل داده اند، واکاوی می کند.

بنیان گذاری و ریشه های کهن: تفلیس در دوران باستان و قرون اولیه (قرن ۴-۶ میلادی)

ریشه های کهن شهر تفلیس به دوران باستان بازمی گردد، اگرچه بنیان گذاری رسمی آن در قرن پنجم میلادی شکل گرفت. پیش از تأسیس تفلیس، منطقه اطراف رود متکواری، به دلیل موقعیت جغرافیایی و دسترسی به منابع آب، محل سکونتگاه های اولیه انسانی بوده است. کاوش های باستان شناسی شواهدی از سکونت در هزاره چهارم پیش از میلاد را در این نواحی نشان می دهند که حاکی از اهمیت دیرینه این منطقه است.

افسانه بنیان گذاری تفلیس توسط واختانگ یکم

بر اساس افسانه های رایج و منابع تاریخی گرجی، تاسیس تفلیس به پادشاه واختانگ یکم (واختانگ گرگاسالی) از دودمان چوسروئید بازمی گردد که در میانه قرن پنجم میلادی بر پادشاهی ایبریا (گرجستان شرقی) حکمرانی می کرد. روایت مشهور چنین است که واختانگ در حین شکار با شاهین خود، به قرقاولی زخمی برخورد که به درون یک چشمه آب گرم افتاده بود. او مشاهده کرد که پرنده در اثر حرارت آب چشمه درمان شده یا جان باخته است. واختانگ که از این پدیده شگفت زده شده بود، پتانسیل نهفته در این منطقه با چشمه های آب گرم فراوان را درک کرد. او دستور داد تا جنگل های اطراف قطع و شهری در این مکان بنا شود. به دلیل وجود همین چشمه های آب گرم، نام «تفلیس» (از واژه گرجی «تْبیلی» به معنای گرم) بر این شهر نهاده شد.

اهمیت استراتژیک و تبدیل به پایتخت

تصمیم واختانگ یکم برای بنیان گذاری تفلیس تنها به دلیل چشمه های آب گرم نبود، بلکه از دیدگاهی استراتژیک نیز برخوردار بود. متسختا، پایتخت پیشین ایبریا، از لحاظ دفاعی آسیب پذیرتر بود. تفلیس با موقعیت طبیعی خود در میان کوه ها و کنار رودخانه، از پتانسیل دفاعی بهتری برخوردار بود. از این رو، واختانگ تفلیس را به پایتخت جدید پادشاهی ایبریا تبدیل کرد تا جایگزین متسختا شود و به این ترتیب، مسیر جدیدی در تاریخ تفلیس گشوده شد.

در این دوران، گرجستان در کشاکش قدرت های بزرگ منطقه، یعنی امپراتوری بیزانس (روم شرقی) و امپراتوری ساسانی ایران قرار داشت. تفلیس به عنوان یک شهر مرزی و استراتژیک، همواره در معرض حملات و درگیری ها بود. پادشاهان گرجی، از جمله واختانگ، تلاش های بی وقفه برای حفظ استقلال خود در برابر نفوذ و سلطه این دو قدرت بزرگ انجام می دادند. این کشمکش ها، دوره هایی از کنترل ساسانیان و بیزانسی ها را بر تفلیس به دنبال داشت و تأثیرات فرهنگی و معماری هر دو تمدن بر شهر مشهود بود. به عنوان مثال، قلعه ناریکالا که امروزه نمادی از تفلیس است، اگرچه در طول تاریخ بارها بازسازی شده، اما ریشه های ساسانی دارد.

تاثیرات اولیه مسیحیت

همزمان با تحولات سیاسی، مسیحیت نیز در گرجستان و تفلیس ریشه دوانده بود. در قرن چهارم میلادی، مسیحیت به دین رسمی گرجستان تبدیل شد و در قرون بعدی، تفلیس به یکی از مراکز مهم مسیحیت ارتدوکس در منطقه قفقاز بدل شد. این تحول مذهبی، عمیقاً بر فرهنگ، هنر و معماری شهر تأثیر گذاشت و کلیساهای متعددی در تفلیس و اطراف آن بنا شد که گواهی بر اهمیت مسیحیت در هویت گرجی است.

«تفلیس… شهری است فراخ نعمت و استوار و پر برکت و ارزان کالاست و نسبت به سایر بلاد مشابه از این حیث برتری دارد… مردم آنجا سالم و مهمان نوازند و به کسی که اندکی فهم یا بهره ای از ادب داشته باشد علاقه مندند…»

تفلیس در سایه شمشیر اعراب: عصر امارت تفلیس (قرن ۷-۱۱ میلادی)

با ظهور اسلام در میانه قرن هفتم میلادی، امپراتوری های بزرگ جدیدی در منطقه سر برآوردند و قفقاز نیز از حملات آنان در امان نماند. اعراب مسلمان، پس از فتوحات گسترده در خاورمیانه، به سمت شمال و قفقاز پیشروی کردند و در سال ۶۴۵ میلادی، تفلیس را فتح کردند. این رویداد، آغازگر دوره ای طولانی از حاکمیت اعراب بر این شهر بود که حدود چهار قرن به طول انجامید.

تاسیس امارت تفلیس

با استقرار اعراب در منطقه، امارت تفلیس به عنوان یک نهاد اداری و نظامی تحت کنترل خلفای عباسی تأسیس شد. این امارت، مرکز اصلی قدرت اعراب در گرجستان و بخش هایی از قفقاز بود و نقش مهمی در گسترش نفوذ سیاسی و فرهنگی اسلامی در منطقه ایفا کرد. حاکمان عرب، که اغلب از سلسله های محلی مانند شعیبیه بودند، با وجود استقلال نسبی، تابع دستگاه خلافت مرکزی بودند و به جمع آوری مالیات و حفظ نظم در منطقه می پرداختند.

تاثیرات فرهنگی، اقتصادی و معماری

حضور اعراب در تفلیس تأثیرات عمیقی بر جنبه های مختلف زندگی شهر گذاشت. از نظر فرهنگی، تفلیس برای مدتی به شهری با اکثریت جمعیت مسلمان تبدیل شد، اگرچه جامعه مسیحی گرجی نیز در کنار آنان به حیات خود ادامه می داد. مساجد، مدارس اسلامی و حمام ها در شهر ساخته شد و خط عربی نیز در کنار خط گرجی رواج یافت. این دوره، تبادل فرهنگی گسترده ای را به دنبال داشت و تفلیس به نقطه تلاقی تمدن های اسلامی و مسیحی تبدیل شد.

از منظر اقتصادی، تفلیس در این دوره به یک مرکز تجاری مهم در مسیر جاده ابریشم تبدیل شد. موقعیت استراتژیک شهر در مسیرهای تجاری بین شرق و غرب، موجب رونق بازرگانی و تبادل کالاها و فرهنگ ها شد. عبور کاروان های تجاری از تفلیس، ثروت و آبادانی را برای شهر به ارمغان آورد و تفلیس را به یکی از پررونق ترین شهرهای قفقاز مبدل ساخت. سیستم های آبیاری و کشاورزی نیز در این دوره توسعه یافتند.

در حوزه معماری، هرچند بسیاری از بناهای این دوره در تهاجمات بعدی از بین رفتند، اما تأثیرات سبک معماری اسلامی در بازسازی ها و ساخت و سازهای جدید مشهود بود. امارت تفلیس، با وجود فراز و نشیب های فراوان، نقش مهمی در حفظ جایگاه تفلیس به عنوان یک مرکز شهری و تجاری ایفا کرد.

مقاومت های گرجیان و ضعف تدریجی اعراب

با گذشت زمان، قدرت خلافت عباسی در مناطق دوردست، از جمله قفقاز، رو به ضعف نهاد. این ضعف مرکزی، فرصتی را برای پادشاهی های محلی گرجی فراهم آورد تا به تدریج قدرت خود را بازیابند و برای استقلال مبارزه کنند. مقاومت های گرجیان در برابر حاکمیت اعراب افزایش یافت و درگیری های متعددی میان نیروهای گرجی و امارت تفلیس در گرفت. این مبارزات به تدریج منجر به محدود شدن نفوذ اعراب تنها در شهر تفلیس شد و زمینه را برای بازپس گیری کامل شهر توسط گرجیان فراهم آورد.

طلوع دوباره گرجستان: بازپس گیری و شکوفایی تفلیس (قرن ۱۱-۱۳ میلادی)

در اوایل قرن دوازدهم میلادی، گرجستان تحت رهبری پادشاه داویت چهارم، معروف به بنیان گذار (David Aghmashenebeli)، دوران طلایی خود را آغاز کرد. داویت، پادشاهی با بصیرت و توانمند بود که برای متحد کردن سرزمین های گرجی و بیرون راندن مهاجمان خارجی، به ویژه سلجوقیان ترک، تلاش های بی وقفه ای انجام داد. این دوره، نقطه عطفی در تاریخ تفلیس و گرجستان محسوب می شود.

نبرد سرنوشت ساز دیدگوری

اوج این تلاش ها در سال ۱۱۲۱ میلادی و با وقوع نبرد دیدگوری رقم خورد. در این نبرد سرنوشت ساز، نیروهای متحد سلجوقی و دیگر قبایل مسلمان، با هدف نابودی پادشاهی گرجستان، به سمت تفلیس یورش بردند. اما داویت چهارم با یک استراتژی نظامی درخشان و با تکیه بر روحیه بالای سربازان گرجی، توانست در نبردی نابرابر، پیروزی قاطعی بر مهاجمان به دست آورد. این پیروزی نه تنها گرجستان را از خطر نابودی نجات داد، بلکه راه را برای بازپس گیری تفلیس نیز هموار کرد.

یک سال پس از دیدگوری، در سال ۱۱۲۲ میلادی، داویت چهارم تفلیس را از دست اعراب بازپس گرفت و این شهر را دوباره به پایتخت پادشاهی متحد گرجستان تبدیل کرد. این واقعه، نمادی از تولد دوباره هویت ملی گرجی و آغاز عصر شکوه و اقتدار این سرزمین بود.

عصر طلایی گرجستان و شکوفایی تفلیس

با بازپس گیری تفلیس، این شهر به سرعت به مرکز سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری پادشاهی گرجستان تبدیل شد. دوران پادشاهانی چون داویت چهارم و به ویژه ملکه تامار (حکمرانی ۱۱۸۴-۱۲۱۳)، به عصر طلایی گرجستان شهرت یافت. در این دوران، تفلیس شاهد اوج بی سابقه ای از شکوفایی بود:

• اقتصاد: تجارت رونق گرفت و تفلیس به یکی از پررونق ترین مراکز تجاری منطقه تبدیل شد که کالاها و ایده ها را از شرق و غرب به هم پیوند می داد.
• فرهنگ و هنر: ادبیات گرجی، به ویژه شعر و حماسه سرایی، به اوج خود رسید. رمان های منظوم بزرگی چون پلنگ پوش اثر شوتا روستاولی در این دوره خلق شدند. هنر معماری نیز با ساخت کلیساها و صومعه های باشکوه، توسعه چشمگیری یافت.
• علوم: مراکز آموزشی و علمی در تفلیس تأسیس شدند و این شهر به پاتوق دانشمندان، فیلسوفان و هنرمندان تبدیل شد.

تفلیس در این زمان نه تنها به عنوان یک مرکز مسیحی ارتدوکس مهم، بلکه به عنوان یک شهر چند فرهنگی و پویا شناخته می شد که میزبان اقوام و مذاهب مختلف بود و فضای همزیستی مسالمت آمیزی در آن برقرار بود. این دوره، خاطره ای باشکوه از قدرت و هویت مستقل گرجی را در دل تاریخ تفلیس حک کرد.

هجوم مغول و دوران تاریکی (قرن ۱۳-۱۴ میلادی)

شکوه و عظمت عصر طلایی گرجستان، متأسفانه دیری نپایید. در اوایل قرن سیزدهم میلادی، موجی از تهاجمات جدید، این بار از شرق، آغاز شد که سراسر آسیا و اروپا را درنوردید. یورش مغول ها به قفقاز در دهه ۱۲۲۰ میلادی، ضربه ای ویرانگر به پادشاهی گرجستان و تفلیس وارد آورد و آغازگر دورانی تاریک در تاریخ تفلیس بود.

یورش مغول ها و ویرانی های گسترده

در سال ۱۲۳۶ میلادی، ارتش مغول به فرماندهی چورماقان نویان، تفلیس را تصرف کرد. این حمله با ویرانی های گسترده ای همراه بود. شهر غارت و بسیاری از بناهای تاریخی، از جمله کلیساها و مساجد، تخریب شدند. جمعیت تفلیس به شدت کاهش یافت و بسیاری از ساکنان کشته یا آواره شدند. تفلیس در دوره مغول، تحت سلطه ایلخانان مغول درآمد که شاخه ای از امپراتوری مغول بودند و بر بخش های وسیعی از خاورمیانه حکمرانی می کردند.

تاثیرات مخرب حکومت مغول

حکومت ایلخانان بر گرجستان، تأثیرات مخربی بر ابعاد مختلف زندگی در تفلیس و سراسر کشور داشت:

• سیاسی: پادشاهی متحد گرجستان تجزیه شد و قدرت مرکزی به شدت تضعیف گردید. گرجستان به چندین پادشاهی و قلمرو کوچکتر تقسیم شد که هر کدام تحت نظارت مستقیم یا غیرمستقیم مغول ها بودند. حاکمان گرجی مجبور به پرداخت خراج سنگین و تأمین سرباز برای ارتش مغول بودند.
• اقتصادی: اقتصاد شهر و کشور به دلیل غارت ها، مالیات های سنگین و از هم گسیختگی شبکه های تجاری، دچار رکود و ویرانی شد. کشاورزی و صنعت آسیب دیدند و فقر و قحطی گسترش یافت.
• جمعیتی: تلفات انسانی ناشی از جنگ ها، قحطی و بیماری ها، به همراه مهاجرت های اجباری، موجب کاهش چشمگیر جمعیت تفلیس و مناطق اطراف شد.

با وجود اینکه برخی از پادشاهان گرجی در تلاش برای حفظ هویت ملی و مذهبی خود، با ایلخانان مدارا می کردند و حتی به دربار آنان نزدیک می شدند، اما این دوره به طور کلی با سرکوب و فشار بر مردم گرجستان همراه بود. حضور مغول ها، زخم عمیقی بر پیکره تاریخ تفلیس و گرجستان بر جای گذاشت و روند توسعه و شکوفایی را برای سال ها متوقف ساخت.

نفوذ قدرت های منطقه ای: از تیمور تا قاجار (قرن ۱۴-۱۸ میلادی)

پس از افول قدرت مغول ها در قرن چهاردهم، تفلیس و سراسر گرجستان وارد دوره ای جدید از کشمکش ها و تهاجمات شدند. این دوره، شاهد نفوذ و رقابت سه قدرت منطقه ای بزرگ بود: امپراتوری عثمانی در غرب، صفویان در شرق (ایران)، و بعدها روسیه تزاری در شمال. تفلیس که در گذرگاه این سه قدرت قرار داشت، بارها عرصه نبرد و تخریب قرار گرفت.

حملات ویرانگر تیمور لنگ

در اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پانزدهم، تفلیس مورد حملات متعدد و ویرانگر تیمور لنگ، فاتح بزرگ آسیای مرکزی، قرار گرفت. تیمور لنگ که به دنبال گسترش قلمرو خود و تثبیت قدرت بود، در چندین لشکرکشی خود به قفقاز، تفلیس را اشغال و به شدت تخریب کرد. این حملات، به ویژه در سال ۱۳۹۵ میلادی، با کشتار و غارت بی رحمانه ای همراه بود که پیامدهای طولانی مدتی برای شهر و منطقه داشت. این تهاجمات، تفلیس را از ویرانی های دوران مغول نیز عمیق تر به قهقرا کشاند و روند بازسازی را با چالش های جدی مواجه ساخت.

کشمکش های صفویان و عثمانی ها

در طول قرون شانزدهم تا هجدهم میلادی، گرجستان و تفلیس به میدان نبرد و رقابت اصلی میان امپراتوری های صفوی ایران و عثمانی تبدیل شدند. هر دو قدرت به دنبال تسلط بر منطقه قفقاز بودند که موقعیت استراتژیک و منابع انسانی آن برایشان حائز اهمیت بود. این رقابت ها به امضای پیمان های صلح و تقسیم اراضی (مانند پیمان آماسیه در ۱۵۵۵ و قصر شیرین در ۱۶۳۹) منجر شد که گرجستان را میان این دو قدرت تقسیم می کرد و تفلیس در دوران صفویه، عمدتاً تحت نفوذ ایران قرار داشت.

در این دوره، تفلیس بارها دست به دست شد، تخریب گشت و دوباره بازسازی شد. پادشاهان گرجی که گاهی با صفویان و گاهی با عثمانی ها متحد می شدند، تلاش می کردند تا با استفاده از توازن قوا، استقلال نسبی خود را حفظ کنند. حضور ایران در تفلیس، به ویژه در دوره صفویه و پس از آن در زمان نادرشاه افشار و قاجار، تأثیرات فرهنگی، معماری و اداری قابل توجهی بر شهر گذاشت. معماری برخی از بناها و همچنین نفوذ زبان و ادبیات فارسی در میان طبقات حاکم و روشنفکران گرجی، از جمله این تأثیرات است. قلعه ناریکالا که در طول تاریخ چندین بار بازسازی شده، در دوره های مختلف از جمله تحت سلطه ایرانیان، نقش دفاعی مهمی ایفا کرده است.

مقاومت های محلی و تلاش برای حفظ هویت ملی

با وجود تهاجمات مکرر و فشارهای خارجی، مردم گرجستان و ساکنان تفلیس هرگز تسلیم نشدند. مقاومت های محلی و قیام های مردمی برای حفظ هویت ملی و مذهبی گرجی، از ویژگی های این دوره بود. این مقاومت ها، هرچند گاهی با شکست مواجه می شدند، اما ریشه های استقلال خواهی گرجیان را در طول تاریخ تفلیس محکم تر می کردند و در نهایت زمینه را برای تغییر و تحولات آینده فراهم آوردند.

تفلیس در دوران امپراتوری روسیه: عصر نوسازی (قرن ۱۹ تا اوایل قرن ۲۰)

با افول قدرت صفویان و عثمانی ها، و همزمان با رشد فزاینده امپراتوری روسیه تزاری، گرجستان در اوایل قرن نوزدهم تحت نفوذ فزاینده روسیه قرار گرفت. این دوران، آغاز فصلی نوین در تاریخ تفلیس بود که با نوسازی گسترده و تبدیل شهر به یک مرکز اداری و فرهنگی مهم همراه بود.

پیوستن گرجستان به امپراتوری روسیه تزاری

در سال ۱۸۰۱ میلادی، پادشاهی گرجستان شرقی (کارتی-کاختی) به طور رسمی به امپراتوری روسیه ضمیمه شد. این واقعه، نقطه پایانی بر استقلال چندین سده ای گرجستان و آغاز دورانی طولانی تحت حاکمیت روس ها بود. تفلیس تحت حاکمیت روسیه، بلافاصله به مرکز اداری و نظامی قفقاز تبدیل شد. روس ها برای تثبیت کنترل خود و بهره برداری از منابع منطقه، به توسعه و مدرن سازی تفلیس پرداختند.

دوران نوسازی و مدرنیزاسیون

قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، شاهد دوران گسترده ای از نوسازی و مدرنیزاسیون در تفلیس بود. این نوسازی ها عمدتاً با الگوبرداری از شهرهای اروپایی انجام می شد و چهره شهر را به طور قابل توجهی تغییر داد:

• توسعه زیرساخت ها: خیابان ها، پل ها، و سیستم های فاضلاب و آبرسانی نوین ساخته شدند. احداث راه آهن در سال ۱۸۷۲، تفلیس را به شبکه ریلی روسیه متصل کرد و نقش آن را به عنوان یک گره تجاری و حمل و نقل حیاتی تقویت کرد.
• رشد سریع جمعیت: با ورود مهاجران از نقاط مختلف امپراتوری روسیه و توسعه فرصت های اقتصادی، جمعیت تفلیس به سرعت رشد کرد و به یک شهر بزرگ و پررونق تبدیل شد.
• تبدیل به مرکز فرهنگی و سیاسی: تفلیس به یک کانون مهم فرهنگی و سیاسی برای ملت های مختلف قفقاز (گرجی ها، ارامنه، آذری ها، روس ها و …)، تبدیل شد. مدارس، تئاترها، موزه ها و روزنامه ها در این شهر تأسیس شدند که به رشد فکری و فرهنگی کمک شایانی کردند.
• معماری متنوع: معماری شهر تحت تأثیر سبک های اروپایی مانند نئوکلاسیک، باروک و آرت نوو قرار گرفت و ساختمان های باشکوهی با این سبک ها بنا شدند که به تنوع معماری تفلیس افزود. خیابان های جدید و میدان های بزرگ، چهره شهری متفاوتی به تفلیس بخشیدند.

با این حال، این مدرنیزاسیون همواره بدون چالش نبود. مقاومت هایی در برابر سیاست های روسی سازی و تلاش برای حفظ هویت گرجی در میان نخبگان و مردم عادی وجود داشت. با وجود این، دوران حاکمیت روسیه، تفلیس را از یک شهر عمدتاً شرقی به یک کلان شهر مدرن و چندفرهنگی با ویژگی های اروپایی تغییر داد و نقش آن را به عنوان پایتخت گرجستان در طول تاریخ و مرکز قفقاز تثبیت کرد.

«شهر تفلیس جمعیت زیاد دارد، سکنهٔ این شهر از اقوام و ملل مختلف ترکیب یافته چنان که می توان گفت در هیچ نقطهٔ دنیا اختلاط جمعیت بدین سان نیست. بازرگانی این شهر رونق بسیار دارد، دربارش مجلل و با شکوه است و از نظر کثرت درباریان و عظمت بنا و دیگر شرایط و لوازم همطراز دربار پادشاهان می باشد… برخی از عالمان جغرافیا نام این شهر را تبیلی کالاکی گذاشته اند که به معنی شهر گرم است از این سبب که این شهر دارای چشمه های آب گرم و معدنی زیاد می باشد یا به این جهت که برخلاف بیشتر شهرهای دیگر گرجستان هوایش سرد نیست.»

قرن بیستم و استقلال مجدد: از شوروی تا جمهوری نوین (قرن ۲۰ – ۲۱ میلادی)

قرن بیستم برای تفلیس و گرجستان، قرنی پر از تحولات انقلابی، اشغال، و در نهایت بازپس گیری استقلال بود. این دوره، با وجود چالش های فراوان، تفلیس را از یک شهر تحت سلطه امپراتوری تزاری به پایتخت یک جمهوری مستقل و مدرن تبدیل کرد.

جمهوری دمکراتیک گرجستان و الحاق به شوروی

با فروپاشی امپراتوری روسیه در سال ۱۹۱۷ و وقوع انقلاب بلشویکی، فرصتی برای ملت های قفقاز فراهم آمد تا استقلال خود را اعلام کنند. در سال ۱۹۱۸، جمهوری دمکراتیک گرجستان با تفلیس به عنوان پایتخت آن تأسیس شد. این دوره کوتاه استقلال، با تلاش هایی برای ساختن یک دولت دموکراتیک و مدرن همراه بود، اما دیری نپایید.

در سال ۱۹۲۱، ارتش سرخ شوروی به گرجستان حمله کرد و با وجود مقاومت های شدید، تفلیس را اشغال کرد. گرجستان به زور به اتحاد جماهیر شوروی الحاق شد و تفلیس به پایتخت جمهوری سوسیالیستی شوروی گرجستان تبدیل گشت. این رویداد، آغازگر دوره ای هفتاد ساله تحت حاکمیت شوروی بود.

تاثیر دوران شوروی بر تفلیس

در دوران شوروی، تفلیس شاهد تحولات ساختاری و اجتماعی گسترده ای بود:

• برنامه ریزی شهری: برنامه ریزی شهری دوران شوروی، با تأکید بر ساخت بلوک های آپارتمانی بزرگ و ساختمان های دولتی با معماری سوسیالیست-رئالیستی، چهره بسیاری از مناطق تفلیس را تغییر داد. توسعه صنعتی و زیرساخت های بزرگ مقیاس نیز در دستور کار قرار گرفت.
• سرکوب و مقاومت فرهنگی: رژیم شوروی سیاست های سرکوبگرانه را در قبال هویت ملی و مذهبی گرجستان اعمال می کرد. با این حال، تفلیس به عنوان مرکز مقاومت فرهنگی و فکری گرجیان در برابر ایدئولوژی کمونیستی، باقی ماند. نویسندگان، هنرمندان و روشنفکران گرجی در تلاش برای حفظ زبان، ادبیات و سنت های ملی خود بودند.
• جنبش های استقلال طلبانه: در اواخر دهه ۱۹۸۰ و با آغاز فروپاشی شوروی، تفلیس به کانون اصلی جنبش های استقلال طلبانه گرجستان تبدیل شد. تظاهرات گسترده و اعتراضات مردمی، به ویژه حادثه ۹ آوریل ۱۹۸۹ (که در آن نیروهای شوروی به معترضان حمله کردند)، نقش محوری در بیداری ملی و تسریع روند استقلال ایفا کرد.

بازپس گیری استقلال و جمهوری نوین

در نهایت، در ۹ آوریل ۱۹۹۱، گرجستان استقلال خود را از اتحاد جماهیر شوروی اعلام کرد و تفلیس بار دیگر به پایتخت یک جمهوری مستقل تبدیل شد. دوران پس از استقلال، با چالش های بسیاری از جمله درگیری های داخلی، مشکلات اقتصادی و اختلافات با همسایگان همراه بود. با این حال، تفلیس به تدریج مسیر توسعه و مدرنیزاسیون را پیمود و به یک شهر پویا و رو به رشد تبدیل شد.

امروزه، تفلیس نمادی از روحیه پایدار ملت گرجستان و گذر از دهه ها حاکمیت بیگانه به سوی آینده ای مستقل و اروپایی است. معماری معاصر، مراکز فرهنگی جدید و بازسازی مناطق تاریخی، همگی نشان از تلاش این شهر برای بازتعریف هویت خود در قرن بیست و یکم دارند. تحولات تاریخی تفلیس همچنان ادامه دارد و این شهر به عنوان پایتخت گرجستان، نقش خود را در صحنه منطقه ای و بین المللی ایفا می کند.

«… حق جل و علا از جمیع شهرها کوفه و قم و تفلیس را برگزیده است.»

اهمیت استراتژیک تفلیس در تاریخ، همواره بر پایه موقعیت جغرافیایی آن به عنوان پلی میان قاره ها و تمدن ها بوده است. این شهر، نه تنها یک مرکز سیاسی، بلکه همیشه گره گاه مهمی برای تجارت، فرهنگ و تبادل ایده ها بین شرق و غرب بوده است.

معماری تفلیس و ریشه های تاریخی آن

معماری تفلیس، گنجینه ای بی نظیر است که داستان هزاران سال تاریخ تفلیس را در خود جای داده است. هر بنا، کوچه و محله در این شهر، انعکاسی از حاکمیت های مختلف، فرهنگ های متنوع و دوره های گوناگون شکوفایی و افول است. این تنوع، تفلیس را به موزه ای زنده از سبک های معماری تبدیل کرده است.

تلفیق سبک های معماری

همانطور که در طول تاریخ، تفلیس بارها توسط قدرت های مختلف مانند ایرانیان، اعراب، سلجوقیان، مغولان، عثمانی ها و روس ها کنترل شده است، هر یک از این حاکمیت ها ردپای معماری خود را بر پیکره شهر به جای گذاشته اند:

• ریشه های کهن و قرون وسطی: قدیمی ترین نشانه های معماری در تفلیس، به قلعه ناریکالا بازمی گردد که اگرچه در طول تاریخ بارها بازسازی و توسعه یافته، اما هسته اولیه آن ریشه در دوران ساسانیان دارد. کلیساهای قرون وسطایی با معماری گرجی ارتدوکس، مانند کلیسای متخی و کلیسای جامع سیونی، نمادهای مهمی از این دوره هستند که استحکام و هویت مذهبی شهر را نشان می دهند.
• تاثیرات اسلامی: در دوره امارت تفلیس و حضور اعراب، عناصر معماری اسلامی، به ویژه در ساخت مساجد و حمام های گوگردی در منطقه آبانوتوبانی (حمام های تفلیس)، به شهر راه یافت. اگرچه بسیاری از این بناها تخریب شدند، اما سبک و نقوش آن ها در بازسازی ها و ساخت وسازهای بعدی تاثیرگذار بودند.
• دوران صفوی و عثمانی: در دوره هایی که تفلیس تحت نفوذ ایران (صفویان) و عثمانی ها بود، عناصری از معماری ایرانی و ترکی، به ویژه در مساجد و برخی خانه ها، دیده می شود. ساخت و توسعه کاروانسراها و بازارهای سنتی نیز از جمله یادگارهای این دوران است.
• عصر نوسازی روسی: قرن نوزدهم، دوران تحول عظیم معماری در تفلیس بود. با پیوستن به امپراتوری روسیه، سبک های معماری اروپایی مانند نئوکلاسیک، آرت نوو، و باروک به شهر راه یافتند. ساختمان های دولتی، اپرا، تئاترها و خانه های اشرافی در امتداد بلوار روستاولی و مناطق مرکزی شهر، با الهام از معماری سن پترزبورگ و دیگر شهرهای اروپایی ساخته شدند. این دوره، خیابان های پهن و میدان های بزرگ را به تفلیس آورد که به آن لقب پاریس کوچک قفقاز را داد.
• معماری شوروی: در دوران شوروی، تأکید بر ساخت وسازهای بزرگ مقیاس، مجتمع های مسکونی (مانند میکروریون ها) و ساختمان های اداری با سبک سوسیالیست-رئالیستی بود. این سبک، با ویژگی هایی چون سادگی، کاربردی بودن و ابهت، هنوز در بخش هایی از شهر قابل مشاهده است.
• معماری معاصر: در دهه های اخیر، تفلیس شاهد ظهور معماری مدرن و پست مدرن بوده است. پل صلح، خانه عدالت، و سالن کنسرت تفلیس با طراحی های نوآورانه، نمادهای جدیدی به شهر افزوده اند که بیانگر هویت در حال تحول تفلیس در قرن بیست و یکم هستند.

معماری تفلیس و ریشه های تاریخی آن، نه تنها یک جاذبه دیدنی است، بلکه سند زنده ای از تعامل فرهنگی و سیاسی این شهر با تمدن های بزرگ منطقه و جهان محسوب می شود. این تنوع، هویت بصری منحصر به فردی به تفلیس بخشیده که آن را از بسیاری شهرهای دیگر متمایز می کند.

نتیجه گیری

تاریخچه ای کوتاه بر شهر تفلیس، سفری پرفراز و نشیب در دل قرون را آشکار می سازد؛ از افسانه بنیان گذاری آن توسط واختانگ یکم در کنار چشمه های آب گرم، تا تبدیل شدن به پایتختی پویا و نمادین برای جمهوری مستقل گرجستان. این شهر، که همواره در چهارراه تمدن ها و گذرگاه شرق و غرب قرار داشته، بارها شاهد تاخت و تازها، ویرانی ها و بازسازی ها بوده است. هر دوره از تاریخ آن – از دوران باستان و کشمکش با ساسانیان و رومیان، تا عصر امارت اعراب، شکوفایی تحت پادشاهان گرجی، هجوم مغول، نفوذ صفویان و عثمانی ها، و سرانجام دوران حاکمیت روسیه و سپس استقلال مجدد – لایه جدیدی به هویت چندلایه ی این شهر افزوده است.

تفلیس امروز، شهری است که گذشته ی غنی و هویت فرهنگی عمیق خود را با چالش های مدرنیته و آرمان های اروپایی در هم آمیخته است. معماری آن، آینه ای تمام نما از این تاریخ پیچیده است؛ جایی که کلیساهای باستانی در کنار بناهای دوران شوروی و سازه های معاصر قرار گرفته اند. تحولات تاریخی تفلیس، آن را به نمادی از مقاومت و انعطاف پذیری ملت گرجستان تبدیل کرده است که با وجود تمامی سختی ها، هویت و روح خود را حفظ کرده اند. درک این تاریخ غنی، به بینش عمیق تری نسبت به این شهر زیبا و مردمانش منجر می شود.