تاریخچه شهر تاریخی هگمتانه

هگمتانه، یکی از کهن ترین شهرهای باستانی جهان و نخستین پایتخت ایران، در دل همدان امروزی جای گرفته است. این شهر تاریخی با قدمتی بالغ بر سه هزار سال، از دیرباز مرکز تمدن های ماد، هخامنشی و اشکانی بوده و اهمیت فوق العاده ای در شکل گیری تاریخ و فرهنگ ایران زمین دارد. اهمیت هگمتانه تنها به قدمت آن محدود نمی شود، بلکه این شهر نمادی از نبوغ معماری، شهرسازی و مدیریت در ایران باستان به شمار می رود. بقایای کشف شده از تپه هگمتانه، از جمله سیستم های پیچیده آبرسانی و ساختارهای منظم شهری، گواهی بر این مدعاست. این مقاله با هدف ارائه یک بررسی جامع و تخصصی، به کاوش در ابعاد گوناگون تاریخچه، معماری، کشفیات باستان شناسی و جایگاه بین المللی این میراث بی بدیل می پردازد تا درک عمیق تری از یکی از پایه های تمدن ایرانی ارائه دهد.

هگمتانه: شناسنامه کهن ترین پایتخت ایران

شهر باستانی هگمتانه، که از نظر تاریخی و باستان شناسی از جایگاه ویژه ای برخوردار است، سرآغاز بسیاری از تحولات سیاسی و فرهنگی در فلات ایران محسوب می شود. شناخت دقیق موقعیت جغرافیایی، معنای نام و اهمیت تاریخی آن، کلید درک نقش بی بدیل این شهر در تاریخ تمدن بشری است.

موقعیت جغرافیایی و وسعت تپه هگمتانه

تپه هگمتانه، به عنوان یکی از پهناورترین تپه های باستانی ایران، در قلب شهر همدان، در انتهای خیابان اکباتان واقع شده است. این محوطه تاریخی، با وسعتی تقریبی ۳۵ هکتار، به شکل پشته ای بیضی شکل در بافت کهن شهر جای گرفته است. رودخانه نظربیک، بلوار هگمتانه و خیابان ۲۴ متری سرگذر اضلاع جنوبی و شرقی آن را در بر گرفته اند، در حالی که در غرب به بازار سنتی همدان و در شمال به بلوار الوند محدود می شود. این موقعیت استراتژیک، امکان دسترسی آسان و ارتباط گسترده با سایر نقاط منطقه را در طول تاریخ فراهم آورده است. بخش قابل توجهی از اراضی این تپه، که پیش تر در مالکیت خصوصی بود، در سال های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ توسط دولت خریداری و به محوطه باستانی اضافه شد تا امکان کاوش های جامع تر و حفاظت از این میراث ملی فراهم آید.

ریشه شناسی و نام های مختلف «هگمتانه»

نام «هگمتانه» ریشه ای عمیق در زبان های باستانی دارد و در کتیبه های مختلف، با املای گوناگون به چشم می خورد. در سنگ نوشته داریوش بزرگ در بیستون، این نام به صورت «هَمگمَتانَ» در پارسی باستان، «اَگ-مَ-دَ-نَ» در ایلامی و «اَ-گَ-مَ-تَ-نُ» در اکدی ثبت شده است. تحلیل های زبان شناختی نشان می دهد که این واژه از «هَنگمَتَ» یا «هِنَگمَن» در پارسی باستان، به معنای «محل گرد آمدن» یا «انجمن»، مشتق شده است. این ریشه شناسی بیانگر آن است که هگمتانه پیش از شکل گیری دولت ماد نیز محلی برای تجمع و گردهمایی های مهم بوده است. مورخ یونانی، هرودوت، نیز به گردهمایی مادها اشاره می کند که در آن دیاکو به پادشاهی برگزیده شد، هرچند که محل دقیق آن را مشخص نکرده است.

نام این شهر در طول تاریخ و در زبان های مختلف دچار تغییراتی شده است:

• یونانی: اِکباتانا، اِگباتانا
• لاتین: اکباتانا، اکباتانیس پارتيوروم
• آرامی: اَحمِتَ
• ارمنی: اَحمَتَن، هَمَتَن، اِکبَتَن
• پارسی میانه: هَمَدان
• پارسی نو: همدان (معنای «با هم بودن» یا «مجلس متحده» نیز برای آن ذکر شده است).

تطبیق هگمتانه با شهر همدان امروزی، بر پایه شواهد تاریخی و باستان شناسی، قطعی و مورد پذیرش غالب محققان است، هرچند فقدان آثار قابل مشاهده از دوران پیش از اسلام در گذشته، برخی محققان اروپایی را به ارائه مکان های جایگزین سوق داده بود.

جایگاه تاریخی هگمتانه در تمدن جهانی

هگمتانه تنها یک شهر باستانی نیست؛ بلکه نمادی از پایداری و حیات مستمر تمدن است. این شهر در کنار آتن در یونان، رم در ایتالیا و شوش در خوزستان، از معدود شهرهای باستانی جهان به شمار می رود که با وجود قدمت هزاران ساله، همچنان زنده و مهم باقی مانده اند. اهمیت هگمتانه در چند جنبه کلیدی نهفته است:

1. نخستین پایتخت ایران: هگمتانه به عنوان اولین پایتخت ایران در دوران مادها، نقشی محوری در شکل گیری نخستین امپراتوری آریایی و اتحاد قبایل ایرانی ایفا کرد.
2. مرکزیت سیاسی و فرهنگی: این شهر در دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان، همواره به عنوان یک مرکز سیاسی و فرهنگی مهم مورد توجه بوده است. پایتخت تابستانی هخامنشیان و ضرابخانه اشکانیان، نشانگر تداوم اهمیت آن است.
3. نبوغ شهرسازی و معماری: کشفیات باستان شناسی از جمله طرح منظم شهری، سیستم پیشرفته آبرسانی و قلعه های هفت گانه، نبوغ مهندسی و برنامه ریزی شهری در دوران باستان را به نمایش می گذارد.
4. پلی میان تمدن ها: قرار گرفتن هگمتانه در مسیر «راه شاهی»، آن را به کانون ارتباطات و تبادلات فرهنگی میان تمدن های مختلف تبدیل کرده بود.

این ویژگی ها، هگمتانه را به یکی از مهم ترین سایت های باستان شناسی و میراث جهانی تبدیل کرده که مطالعه آن برای درک ریشه های تمدن ایرانی و تأثیر آن بر جهان ضروری است.

سیر تحولات تاریخی هگمتانه در ادوار مختلف

هگمتانه، در طول تاریخ پرفرازونشیب ایران، شاهد تحولات عمیقی بوده است. از تأسیس به عنوان پایتخت مادها تا دوران سلطه هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان، این شهر همواره نقشی کلیدی در معادلات سیاسی و فرهنگی ایفا کرده است. بررسی این دوره ها، درک بهتری از اهمیت استراتژیک و جایگاه تاریخی هگمتانه ارائه می دهد.

هگمتانه در دوران مادها: پایتخت نخستین پادشاهی ایران

دوران مادها (حدود ۶۷۸ تا ۵۴۹ پیش از میلاد) سرآغاز تشکیل نخستین پادشاهی متمرکز در فلات ایران بود. دیاکو، بنیان گذار این سلسله، نقش محوری در اتحاد قبایل پراکنده ماد و انتخاب هگمتانه به عنوان پایتخت ایفا کرد. هرودوت، مورخ یونانی، جزئیات ساختار این شهر را به دیاکو نسبت می دهد و به وجود هفت دیوار متحدالمرکز اشاره می کند که هر یک بر دیوار بیرونی خود مشرف بوده و به رنگ یکی از سیاره ها تزئین شده بود. این توصیفات، نشان دهنده عظمت و استحکام هگمتانه به عنوان مرکز سیاسی و نظامی مادهاست.

هرودوت، مورخ برجسته یونانی، شهر هگمتانه را ساخته دیاکو دانسته و روایت می کند که این شهر باستانی دارای هفت دیوار دفاعی متحدالمرکز بوده که هر یک به رنگ یکی از سیاره ها مزین شده و بر دیوار بیرونی خود اشراف داشته است.

پایتختی هگمتانه به مادها این امکان را داد که قدرت خود را گسترش داده و با غلبه بر امپراتوری قدرتمند آشور، فلات ایران را تحت کنترل خود درآورند. پادشاهان ماد، از جمله فرورتیش، هوخشتره و ایشتوویگو، همگی در هگمتانه به حکومت پرداختند. اهمیت این شهر در این دوره به حدی بود که نام آن در سالنامه های آشوریان نیز به عنوان «مادای» یا «آمادای» ذکر شده است، که گواهی بر قدرت و نفوذ این پادشاهی نوظهور در منطقه است. برخی روایات نیز منشأ شهر را به شخصیت های اساطیری همچون سمیرامیس یا جمشید نسبت می دهند که خود بیانگر قدمت و ریشه های عمیق این مکان در اسطوره های ایرانی است.

هگمتانه در دوران هخامنشیان: شکوه پایتخت تابستانی

پس از انقراض پادشاهی ماد توسط کوروش بزرگ در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، هگمتانه به یکی از مراکز مهم امپراتوری وسیع هخامنشی (حدود ۵۵۰ تا ۳۳۰ پ.م.) تبدیل شد. اگرچه تخت جمشید پایتخت رسمی و شوش پایتخت زمستانی هخامنشیان بود، هگمتانه به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب و آب و هوای مطبوع، به عنوان پایتخت تابستانی و همچنین محل نگهداری بخشی از خزانه سلطنتی مورد استفاده قرار می گرفت.

اهمیت استراتژیک هگمتانه در مسیر «راه شاهی» که پارسه (تخت جمشید) را به سارد متصل می کرد، بر جایگاه آن افزود. این جاده نقش حیاتی در ارتباطات، تجارت و حرکت نیروهای نظامی در سراسر امپراتوری ایفا می کرد. مورخان یونانی از جمله کتزیاس و ژوستین، به عظمت و شکوه کاخ های هگمتانه در این دوره اشاره کرده اند، از جمله استفاده از چوب های سرو و کاج مزین به طلا و نقره در تزئینات بناها. در زمان داریوش سوم، هگمتانه در پی حمله اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ پ.م. دچار ویرانی شدیدی شد؛ اما داریوش پیش از آن دستور به ساخت کوشکی عظیم به نام «ساروق» در مرکز شهر داده بود که دارای سیصد مخفی گاه برای گنجینه ها و هشت در آهنین بود، که نشان از اهمیت آن به عنوان محل نگهداری ثروت های امپراتوری در لحظات بحرانی داشت.

هگمتانه در دوران اشکانیان: تداوم اهمیت و نقش ضرابخانه

با روی کار آمدن سلسله اشکانیان (حدود ۲۴۷ پ.م. تا ۲۲۴ م.)، هگمتانه همچنان اهمیت خود را به عنوان یک مرکز مهم حفظ کرد. پارت ها، که از ابتدا به دنبال احیای سنت های ایرانی پس از دوره هلنی بودند، هگمتانه را به عنوان یکی از پایتخت های تابستانی خود برگزیدند. شواهد تاریخی و باستان شناسی، از جمله سکه های مکشوفه، نشان می دهد که هگمتانه در این دوره به عنوان یک ضرابخانه سلطنتی نیز عمل می کرده است.

لوح یونانی بر روی تندیس هرکول در بیستون، که به سال ۱۴۹/۱۴۸ پ.م. بازمی گردد، به اهمیت هگمتانه در زمان ساتراپی کلئومنز اشاره دارد و نشان می دهد که این شهر تا زمان پادشاهی مهرداد یکم نیز همچنان فعال بوده است. حتی در دوره هایی که قدرت سلوکیان برای بازپس گیری مناطق شرقی فلات ایران تلاش می کرد، هگمتانه به عنوان نقطه استراتژیک مورد توجه آنتیوخوس هفتم و تیگران دوم، پادشاه ارمنستان، قرار گرفت. با وجود این فراز و نشیب ها، اشکانیان توانستند هگمتانه را تا سال ۲۲۶ میلادی در کنترل خود نگه دارند و از آن به عنوان پایگاهی برای مدیریت امور حکومتی و نظامی استفاده کنند.

هگمتانه در دوران ساسانیان: مرکز اداری و نظامی

در دوره ساسانیان (حدود ۲۲۴ تا ۶۵۱ م.)، با وجود اینکه تیسفون پایتخت اصلی امپراتوری بود، هگمتانه همچنان جایگاه ویژه ای در ساختار اداری و نظامی ساسانیان داشت. این شهر به عنوان یک مرکز مهم در غرب ایران، نقش پشتیبانی و لجستیکی برای ارتش ساسانی و مدیریت مناطق غربی ایفا می کرد. کشف سکه های ساسانی با محل ضرب «اهمتان» نیز مؤید تداوم اهمیت این شهر در این دوره است.

ساسانیان به توسعه زیرساخت های شهری و بازسازی بناهای عمومی در هگمتانه توجه ویژه ای داشتند تا بتوانند نیازهای جمعیت رو به رشد و نیروهای نظامی مستقر در منطقه را برآورده کنند. این شهر پس از جنگ نهاوند در سال ۲۳ هجری قمری (۶۴۲ میلادی) به دست مسلمانان فتح شد و به مرکز استان تبدیل گشت، که این رویداد نقطه عطفی در تاریخ پس از اسلام هگمتانه محسوب می شود. از این پس، نام «همدان» به صورت تدریجی رواج یافت و جایگزین نام باستانی «هگمتانه» شد، اگرچه ریشه های عمیق تاریخی این شهر همواره در خاطره ها باقی ماند.

کاوش ها و کشفیات باستان شناسی در تپه هگمتانه

سابقه کاوش های علمی در تپه هگمتانه به سال ۱۹۱۳ میلادی بازمی گردد، زمانی که هیئتی فرانسوی از موزه لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی، اقدام به انجام تحقیقات باستان شناسی در این منطقه کرد. متأسفانه، نتایج این کاوش ها هرگز به طور کامل منتشر نشد. با این حال، حفاری های گسترده تر و منظم تر در سال های اخیر، به ویژه از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸، به سرپرستی دکتر محمدرحیم صراف، منجر به کشفیات چشمگیری شد.

در طول ۱۰ فصل حفاری، حدود ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای این شهر باستانی کاوش شد که اطلاعات ارزشمندی را درباره تمدن های مختلفی که در این مکان زیسته اند، فراهم آورد. از مهم ترین یافته ها می توان به بخش هایی از حصار عظیم شهر با قطر ۹ متر و ارتفاع ۸ متر اشاره کرد که در فواصل معین دارای برج های عظیم بوده است. این حصار، که هگمتانه قدیم را در بر می گرفته، نشان از اهمیت دفاعی و استراتژیک شهر دارد.

همچنین، کشف یک شبکه آبرسانی منظم و پیشرفته شامل کانال های آجرفرش و معابری به عرض ۳/۵ متر، نبوغ مهندسی شهرسازان باستانی را به وضوح نشان می دهد. این معابر در فواصل ۳۵ متری، دو سری واحدهای ساختمانی با پلان قرینه را در بر گرفته اند که هر یک شامل یک حیاط مرکزی (هال)، اتاق ها و انبارهایی با ابعاد تقریبی ۱۷/۵ در ۱۷/۵ متر بوده اند. این کشفیات، درک ما را از معماری و برنامه ریزی شهری هگمتانه در دوران مادها، پارس ها و پارت ها به میزان قابل توجهی افزایش داده است. علاوه بر این، اشیاء ارزشمند بسیاری نیز کشف شده اند که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و ادوار پیش از آن هستند و در بخش های بعدی به تفصیل به آن ها خواهیم پرداخت.

معماری و برنامه ریزی شهری منحصربه فرد هگمتانه

شهر باستانی هگمتانه، فراتر از یک محوطه تاریخی، نمونه ای برجسته از برنامه ریزی شهری پیشرفته و معماری خلاقانه در دوران باستان است. ساختار دفاعی، فضاهای مسکونی و سیستم های زیرساختی این شهر، بازتابی از دانش فنی و سازماندهی بالای ساکنان آن در هزاره اول پیش از میلاد است.

قلعه های هفت گانه: نماد اقتدار و مهندسی مادها

یکی از چشمگیرترین ویژگی های معماری هگمتانه، وجود هفت قلعه تودرتو است که به صورت متحدالمرکز ساخته شده بودند. این قلعه ها، که هر یک بر قلعه بیرونی خود ارتفاع بیشتری داشت، نمادی از قدرت و امنیت پادشاهی مادها بودند. هرودوت به این ساختار اشاره کرده و توصیف می کند که کنگره های هر قلعه به رنگ خاصی مزین شده بود، به تقلید از قصرهای بابل. این رنگ آمیزی به ترتیب شامل سفید، سیاه، ارغوانی، آبی، نارنجی، سیمین و زرین می شد که به قلعه ها جلوه ای باشکوه می بخشید.

کاخ پادشاهی و خزانه داری در درونی ترین قلعه قرار داشتند. توصیفات مورخان یونانی از شکوه و تزئینات این قصرها، از جمله استفاده از چوب های پوشیده از طلا و نقره در ستون ها، درها و رواق ها، نشانگر معماری فاخر و هنر بی نظیر آن دوران است. این ساختار دفاعی پیچیده، نه تنها شهر را در برابر مهاجمان محافظت می کرد، بلکه بازتابی از تمرکز قدرت و سازماندهی دقیق در پایتخت مادها بود. محیط بیرونی ترین دیوار این قلعه، تقریباً به اندازه حصار شهر آتن در آن زمان تخمین زده شده است.

ساختار واحدهای مسکونی و معابر شهری

علاوه بر قلعه های پادشاهی، کشفیات باستان شناسی در تپه هگمتانه، از جمله حفاری های دکتر صراف، بقایای معماری خشتی گسترده ای را آشکار ساخته که نشان دهنده یک طرح شهری منظم و پیشرفته است. واحدهای مسکونی در هگمتانه با ابعاد تقریبی ۱۷/۵ در ۱۷/۵ متر، دارای پلانی قرینه بودند و هر واحد شامل یک حیاط مرکزی (هال)، با اتاق ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن بود. این خانه ها اغلب دارای پیشخوانی در مقابل تالار مرکزی نیز بوده اند.

بین این واحدهای ساختمانی، معابر منظمی با عرض ۳/۵ متر وجود داشته که کف آن ها تماماً با آجرهای مربع شکل مفروش بوده است. این معابر به طول وسیعی در تپه گسترش یافته و جهت شمال شرقی به جنوب غربی داشته اند. وجود این معابر در فواصل منظم ۳۵ متری، نشان دهنده برنامه ریزی دقیق شهری و توجه به دسترسی و عبور و مرور در این شهر باستانی است. این طراحی نه تنها کارآمدی زندگی شهری را افزایش می داد، بلکه نظم و زیبایی خاصی به بافت شهری هگمتانه می بخشید که در نوع خود در دوران باستان کم نظیر است. برخی شواهد نشان می دهد که تاریخ ساخت مجموعه معماری درون حصارها متعلق به دوره اشکانی بوده و بر روی آثار قدیمی تر مادها ساخته شده است.

شاهکار مهندسی: سیستم آبرسانی هگمتانه

شاید یکی از برجسته ترین نمونه های نبوغ مهندسی در هگمتانه، سیستم آبرسانی بی نظیر آن باشد. این شبکه پیچیده و منظم، شامل کانال های آب و راه های عبور آجرفرش بوده که آب را به نقاط مختلف شهر منتقل می کرده است. کانال های آب، با دقت و نظمی خاص، در فواصل معین در کنار معابر شهری قرار گرفته بودند.

سطح کف این معابر و کانال ها با آجرهای مربع شکل و یکدست مفروش شده بود که نه تنها به استحکام و دوام شبکه کمک می کرد، بلکه از هدررفت آب نیز جلوگیری می نمود. کشف لوله های سرپوشیده به قطر ۱۵ سانتی متر در کنار معابر، شاهدی بر پیچیدگی و کارآمدی این سیستم است. این سطح از مهندسی آب، که در هزاره اول پیش از میلاد اجرا شده، نشان دهنده دانش عمیق مادها و جانشینان آن ها در مدیریت منابع آب و نیازهای شهری است. چنین سیستمی، زیربنای حیات و توسعه شهر در طول قرون متمادی بوده و جایگاه هگمتانه را به عنوان یک شهر پیشرو در برنامه ریزی زیرساختی تقویت می کند.

گنجینه های مکشوفه: آثار باستانی ارزشمند هگمتانه

تپه هگمتانه، به دلیل موقعیت تاریخی و مرکزی خود در ادوار باستانی ایران، گنجینه ای از آثار ارزشمند را در دل خود جای داده است. این کشفیات، از الواح زرین و نقره ای گرفته تا ظروف و پایه ستون های کتیبه دار، اطلاعات بی نظیری را درباره زبان، هنر، اعتقادات و نظام حکومتی مادها و هخامنشیان ارائه می دهند. در ادامه به معرفی برخی از مهم ترین این آثار می پردازیم.

لوح زرین ارشام

لوح زرین ارشام، یکی از نفیس ترین آثار مکشوفه از تپه هگمتانه است که در سال ۱۳۰۷ شمسی (۱۹۲۸ میلادی) در حین پی کنی یک خانه در این محوطه کشف شد. این لوح از زر ناب ساخته شده و دارای ابعاد ۸ در ۱۳ سانتی متر است. بر روی آن، ۱۴ سطر به خط میخی پارسی باستان حک شده است. متن این کتیبه به شرح زیر است:

«ارشام، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه پارس، پسر شاه آریارمنه هخامنشی. شاه ارشام گوید: اهورامزدا خداوند بزرگ، بزرگ ترین خداوندان، مرا شاه کرد. او سرزمین پارس، دارنده مردم خوب و اسبان خوب را به من ارزانی داشت. به خواست اهورامزدا این سرزمین را دارم. مرا اهورامزدا بپاید و خاندان مرا و این سرزمین را که من دارم، او بپاید.»

این لوح، از منظر زبان شناسی و تاریخ نگاری بسیار حائز اهمیت است، زیرا نام ارشام، پدربزرگ داریوش بزرگ، را به عنوان یک پادشاه بزرگ معرفی می کند. در حال حاضر، این لوح ارزشمند در مجموعه خصوصی مارسل ویدال در ایالات متحده آمریکا نگهداری می شود.

لوح زرین آریارمنه

لوح زرین آریارمنه، جد داریوش بزرگ و پدر ارشام، از دیگر کشفیات مهم در تپه هگمتانه همدان است. این لوح طلایی با ابعاد ۱۲ در ۸ سانتی متر و شامل ۱۰ سطر به خط میخی پارسی باستان است که در سال ۱۳۰۹ شمسی (۱۹۳۰ میلادی) کشف گردید. در این کتیبه، آریارمنه خود را «شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه در پارس» معرفی کرده و از اهورامزدا برای اعطای سرزمین پارس و حمایتش سپاسگزاری می کند.

اصالت این لوح، همواره مورد بحث و تردید برخی پژوهشگران بوده است. به عنوان مثال، برخی معتقدند استفاده از القاب «شاه بزرگ» و «شاه شاهان» برای آریارمنه، که در بهترین حالت یک فرمانروای محلی تابع مادها بوده، غیرمعمول به نظر می رسد. همچنین، وجود برخی اشتباهات دستوری در متن کتیبه، احتمال نگارش آن در دوره های متاخر هخامنشی یا حتی ساختگی بودن آن را مطرح کرده است. این لوح در حال حاضر در موزه برلین نگهداری می شود و همچنان مورد مطالعه و تفسیر محققان است.

الواح زرین داریوش دوم

در کاوش های باستان شناسی تپه هگمتانه، دو لوح زرین منسوب به داریوش دوم، نهمین شاه هخامنشی، کشف شده است. این الواح به ابعاد ۲۰/۵ در ۱۸/۵ سانتی متر و ۱۶/۲ در ۱۳ سانتی متر هستند و به ترتیب دارای ۲۳ و ۲۹ سطر نوشته به خط میخی می باشند. متن این کتیبه ها به سه زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی نگارش یافته است.

داریوش دوم در این الواح، همانند نیاکان خود، از اهورامزدا به عنوان خدای بزرگ یاد کرده و از او برای اعطای پادشاهی و حمایت هایش سپاسگزاری می کند. این الواح از جنبه های زبانی و تاریخی، اطلاعات ارزشمندی را درباره سنت کتیبه نگاری هخامنشی و اعتقادات دینی آنان ارائه می دهند. این لوح ها پس از پیگیری های سازمان میراث فرهنگی از مالک خصوصی خریداری و به ایران بازگردانده شده اند و اکنون هر دو در موزه ملی ایران (موزه ایران باستان) نگهداری می شوند.

جام طلایی و کاسه سیمین (ریتون)

جام طلایی، معروف به ریتون، و کاسه سیمین از شاخص ترین اشیای هنری مکشوفه از هگمتانه به شمار می روند که هر دو متعلق به دوره هخامنشی (حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد) هستند.

جام طلایی (ریتون): این جام به شکل سر شیر با بال های پرنده طراحی شده و دارای ویژگی های هنری و طراحی بی نظیری است. وزن آن حدود ۱۹۳۰ گرم و ابعاد آن ۲۹/۹ در ۱۹ سانتی متر تخمین زده شده است. این تکوک زرین احتمالاً یک ظرف تشریفاتی شاهانه بوده و از دو بخش جام قیف مانند و بدنه شیر بالدار تشکیل شده است. شیارهای افقی، گل لوتوس، نقوش پیچی و نخل به زیبایی آن افزوده اند. بال های شیر، گرچه توخالی هستند، از دو ورق طلا که به یکدیگر لحیم شده اند، ساخته شده اند و با سه ردیف پرهای بلند هلالی تزئین شده اند.

کاسه سیمین: این کاسه نیز متعلق به دوره هخامنشی است و با نقوش ظریف و کتیبه هایی به خط میخی مزین شده است. این ظروف، علاوه بر کاربری روزمره و تشریفاتی، جایگاه اجتماعی و فرهنگی صاحبان خود را در دربار هخامنشیان نشان می دادند. این آثار ارزشمند به طور معمول در موزه ملی ایران نگهداری می شوند، اما در شهریور ۱۴۰۲، همزمان با سفر ارزیاب یونسکو به همدان، به صورت موقت در موزه هگمتانه به نمایش درآمدند.

جام نقره اردشیر یکم

جام نقره اردشیر یکم، اثر باستانی ارزشمند دیگری است که در تپه هگمتانه همدان کشف شده و به دوره هخامنشی بازمی گردد. این جام نقره ای با قطر دهانه حدود ۲۶/۷ سانتی متر، در لبه داخلی خود دارای کتیبه ای به خط میخی است که ترجمه آن به شرح زیر است:

«اردشیر شاه بزرگ، شاه کشورها، پسر خشایارشا، خشایارشا پسر داریوش شاه هخامنشی [بود] که این جام سیمین را [برای] کاخ پادشاهی خود درست [طراحی] کرد.»

این اثر هنری، نشان دهنده مهارت بالای صنعتگران هخامنشی در ساخت ظروف فلزی و اهمیت آن ها در دربار سلطنتی است. کتیبه حک شده بر روی جام نیز از لحاظ زبان شناسی و تاریخی اطلاعات ارزشمندی ارائه می دهد. در حال حاضر، این جام در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شود.

پایه ستون های سنگی اردشیر دوم هخامنشی

در محوطه باستانی هگمتانه، پایه ستون سنگی مربعی شکلی به طول ۹۳ سانتی متر از یک سنگ یک تکه کشف شده که به اردشیر دوم هخامنشی منسوب است. این پایه ستون دارای کتیبه ای به خط میخی است که در آن، اردشیر دوم برای نخستین بار در کنار نام اهورامزدا، از ایزدبانو آناهیتا و ایزد میترا نیز یاد کرده است. ترجمه این کتیبه به شرح زیر است:

«اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه در این زمین [پارس]، پسر داریوش شاه گوید: داریوش پسر اردشیر شاه، اردشیر پسر خشایارشا شاه، خشایارشا پسر داریوش شاه هخامنشی. این کاخ را به خواست اهورامزدا، آناهیتا و میترا بنا کردم. اهورامزدا، آناهیتا و میترا مرا از هر بدی بپایند و این را که بنا کردم خراب نکند و از [هر] آسیب نگاه [محفوظ] دارد.»

این کتیبه از جنبه مذهبی و تاریخی بسیار مهم است، زیرا نشان دهنده تغییرات در باورهای مذهبی هخامنشیان و ورود نام ایزدبانوان به کتیبه های رسمی است. این پایه ستون در حال حاضر در موزه ملی ایران نگهداری می شود. نمونه دیگری از این پایه ستون، با کتیبه ای مشابه، در تملک شخصی در انگلستان قرار دارد که ترجمه بخشی از کتیبه آن نیز به شرح زیر است: «اردشیر شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، شاه این سرزمین [پارس]، پسر داریوش شاه این کاخ را به لطف اورمزد [اهورامزدا] و ناهیدمهر [میترا] ساخت. باشد که مرا از همه بدی ها محفوظ دارد و آنچه من ساخته ام از گزند و آسیب [هر بیگانه ای] محفوظ بماند.»

ثبت جهانی هگمتانه در فهرست میراث یونسکو

شهر تاریخی هگمتانه، به دلیل ارزش های بی بدیل تاریخی، فرهنگی و معماری، در تاریخ ۶ مرداد ۱۴۰۳ شمسی (۲۷ ژوئیه ۲۰۲۴ میلادی) به عنوان بیست و هشتمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این رخداد مهم، در چهل و ششمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که از تاریخ ۲۱ تا ۳۱ ژوئیه ۲۰۲۴ در دهلی نو، پایتخت هند، برگزار شد، نهایی گردید.

روند ثبت و اهمیت بین المللی

پرونده اولیه ثبت جهانی هگمتانه، با عنوان «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان»، تپه هگمتانه، بازار و بافت تاریخی همدان را شامل می شد. این پرونده وسعتی در حدود ۱۰۰ هکتار را در بر می گرفت که شامل ۱۴۰ اثر تاریخی بود. اما در جریان اجلاس یونسکو، پس از انجام اصلاحات و پیشنهادات ایکوموس (شورای بین المللی بناها و محوطه ها) و برخی از کشورهای عضو کمیته (مانند قطر، قزاقستان، ویتنام، ترکیه، کنیا و روآندا)، بخش «مرکز تاریخی همدان» از عنوان اصلی پرونده حذف شد.

در نهایت، پرونده با عنوان «هگمتانه» به ثبت رسید، در حالی که مرکز تاریخی همدان به عنوان منطقه حائل آن در نظر گرفته شد. مساحت ثبت شده هگمتانه در پرونده نهایی ۷۵ هکتار و مساحت منطقه حائل آن ۲۸۷ هکتار اعلام شد. این ثبت جهانی، نه تنها به حفاظت و نگهداری بهتر از این سایت باستانی کمک می کند، بلکه جایگاه آن را در میان مهم ترین محوطه های تاریخی جهان تثبیت کرده و فرصت های جدیدی را برای پژوهش های بین المللی و جذب گردشگر فراهم می آورد. این رویداد، دستاورد بزرگی برای میراث فرهنگی ایران و جامعه جهانی محسوب می شود.

راهنمای جامع بازدید از شهر تاریخی هگمتانه

بازدید از شهر تاریخی هگمتانه، تجربه ای غنی برای علاقه مندان به تاریخ و باستان شناسی فراهم می آورد. این مجموعه علاوه بر بقایای باستانی، شامل موزه ها و بناهای تاریخی متعددی در اطراف تپه است که هر یک گوشه ای از تاریخ پربار همدان را به نمایش می گذارند.

موزه هگمتانه: آینه ای از گذشته

موزه هگمتانه، که در شرق تپه باستانی و جنب گودال معروف «فرانسوی ها» واقع شده، در سال ۱۳۷۳ شمسی افتتاح گردید. ساختمان موزه که پیشتر (بین سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵) به عنوان مدرسه شش کلاسه «پرورش» فعالیت می کرد، در دهه ۵۰ شمسی به مرکز باستان شناسی واگذار شد و پس از کشف آثار باستانی ارزشمند، به موزه تغییر کاربری داد. این موزه با مساحت تقریبی ۶۰۰ متر مربع، دارای بخش های مختلفی است:

• دفتر موزه: مرکز اطلاعات و مدیریت موزه، مسئول پاسخگویی به سوالات بازدیدکنندگان و هماهنگی برنامه های آموزشی.
• کارگاه مرمت: با مساحتی حدود ۴۰ متر مربع و مجهز به تجهیزات آزمایشگاهی، نقش حیاتی در حفظ و نگهداری آثار باستانی ایفا می کند.
• کارگاه عکاسی: برای مستندسازی و ثبت دقیق اشیای باستانی و فعالیت های موزه، با بهره گیری از تجهیزات مناسب.
• کتابخانه: شامل منابع پژوهشی در زمینه های تاریخ، معماری و باستان شناسی، قابل استفاده برای دانشجویان و پژوهشگران.

آثار تاریخی موزه هگمتانه به دو دسته کلی تقسیم می شوند:

بخش تاریخی موزه

این بخش، که در راهروی غربی، تالار و بخشی از سرسرا به نمایش گذاشته شده، شامل آثاری از دوره های هخامنشی، ساسانی و اشکانی و همچنین نیمه دوم هزاره اول قبل از میلاد تا نیمه اول بعد از میلاد است. از جمله این آثار می توان به پایه ستون های کاخ های هخامنشی، سر گاو سفالی، مهرهای استامپی سنگی، ظروف شیشه ای، سرپیکان های مفرغی، پیکره های انسانی از جنس سفال، انواع سنگ های تزئینی، مهره های قدیمی، سرستون های سنگی، خشت های چهارگوش و ظروف سفالی (مانند کاسه، کوزه و خمره) اشاره کرد. این آثار عموماً از دروازه شیر سنگی، روستای شورین و دبیرستان ابن سینا کشف شده اند.

بخش اسلامی موزه

این بخش در راهروی شرقی، بخشی از سرسرا و محوطه اصلی موزه قرار دارد و به نمایش آثار مکشوفه از سطح استان همدان در دوران اسلامی اختصاص یافته است. از مهم ترین آثار این بخش می توان به سنگ قبرهای دوره اسلامی با خطوط کوفی، ثلث و نستعلیق، ظروف سفالی، حوض آب نما، قوچ سنگی، درب های چوبی و سنگی با نقوش اسلامی، و خمره های سفالی با اندازه ها و طرح های مختلف اشاره کرد. این آثار از مناطقی مانند اسدآباد و برج قربان کشف شده و متعلق به دوره های اسلامی اولیه، میانه، متأخر و معاصر هستند.

ساعات کاری موزه هگمتانه

موزه هگمتانه در تمامی روزهای هفته، به جز عصرهای دوشنبه، برای بازدید عموم باز است. ساعات کاری به شرح زیر می باشد:

• نیمه اول سال: ۹ صبح تا ۷ عصر
• نیمه دوم سال: ۹ صبح تا ۵ عصر

جاذبه های پیرامون تپه هگمتانه

در نزدیکی تپه هگمتانه، چندین بنای تاریخی و مذهبی دیگر نیز قرار دارند که بازدید از آن ها تجربه فرهنگی و تاریخی شما را کامل تر می کند:

کلیسای گریگوری استپانوس (کلیسای گریگوری استپان)

این کلیسا، یکی از قدیمی ترین و مهم ترین کلیساهای ارمنی در همدان، در سال ۱۶۷۶ میلادی (۱۰۸۵ هجری شمسی) توسط تجار ارمنی اصفهان و روسیه ساخته شد. کلیسای گریگوری استپانوس در محله قدیمی ارامنه همدان، در قسمت شرقی تپه هگمتانه واقع شده و به نام سنت گریگوری استپان، از قدیسان مسیحی، نام گذاری شده است. معماری آن با آجر و خشت، نمایی ساده و در عین حال زیبا دارد. داخل کلیسا با چهار ستون مدور و قوس های جناغی به هم متصل شده و برج ناقوس آن به شکل مدور و با گنبدی رک ساخته شده است. این کلیسا در سال ۱۳۱۱ شمسی (۱۹۳۲ میلادی) بازسازی و مرمت شد. سنگ قبرهای شخصیت های مذهبی ارامنه نیز درون کلیسا و بر دیوارهای تالار اصلی نصب شده اند.

کلیسای ارامنه انجیلی (کلیسای آنجلی)

کلیسای آنجلی، بنایی تاریخی و مذهبی در همدان، در دوره قاجار ساخته شده و در خیابان طالقانی، داخل محوطه بیمارستان اکباتان قرار دارد. ساخت این کلیسا در سال ۱۸۸۵ میلادی با مجوز ناصرالدین شاه و کمک های مالی او و مردم آغاز شد و یک سال بعد به پایان رسید. این کلیسا در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۷۷ شمسی با شماره ثبت ۲۲۳۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مساحت آن حدود ۳۰۰ متر مربع است و شامل دو بخش اصلی، یکی جدیدتر در دو طبقه و دیگری قدیمی تر با چهار ستون آجری و محراب است. بنیان گذار کلیسا، رابی اسحاق اورشان، و چندین شخصیت مهم دیگر در حیاط این کلیسا دفن شده اند.

خانه کشیش گریگوری

خانه کشیش گریگوری، واقع در ضلع شرقی کلیسای ارامنه انجیلی، در گذشته محل سکونت کشیش گریگوری، از شخصیت های مذهبی ارامنه، بوده است. این خانه دو طبقه با مساحتی حدود ۱۰۰ متر مربع، با استفاده از مصالح سنتی مانند خشت و آجر ساخته شده و دارای پنج پنجره چوبی نیم هلالی است. امروزه تنها قسمت جنوب شرقی آن باقی مانده که مرمت شده و به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری همدان مورد توجه قرار گرفته است. ساعات بازدید از این خانه تمامی روزهای هفته از ساعت ۹ تا ۱۸ است.

مدرسه نور

مدرسه نور، بنایی تاریخی و فرهنگی در همدان، در سال ۱۹۴۱ میلادی بر اثر آتش سوزی تخریب و در سال ۱۹۴۲ توسط مهندس نشان لئونیان بازسازی شد. این مدرسه با پلان مستطیلی و شش ستون سنگی، شامل هفت کلاس در یک طبقه بود. فعالیت این مدرسه در سال ۱۹۵۸ میلادی به دلیل کمبود امکانات و مهاجرت گسترده ارامنه به ارمنستان متوقف شد. این مدرسه در ضلع شرقی کلیسای گریگوری استپانوس قرار دارد.

گورستان ارامنه هگمتانه

این گورستان در محله هگمتانه همدان و بلوار هگمتانه واقع شده و یکی از هفت مکان تاریخی در این محله است. این گورستان قدیمی در بخش شرقی کلیسای پروتستان قرار دارد و شامل تعدادی سنگ قبر با خطوط برجسته و همچنین سنگ قبرهایی از جنس مرمر با مشخصات متوفی به خط آشوری است که از مناطق دیگر به این محل انتقال یافته اند. ساعات بازدید از این گورستان تمامی روزهای هفته از ساعت ۸ تا ۱۸ است.

مسیرهای دسترسی به هگمتانه

دسترسی به مجموعه تاریخی هگمتانه در شهر همدان، از طریق مسیرهای مختلفی امکان پذیر است که آن را به مقصدی آسان برای گردشگران تبدیل می کند.

• دسترسی درون شهری: برای رسیدن به مجموعه هگمتانه، می توانید به سمت میدان امام خمینی (ره) در مرکز شهر حرکت کنید، سپس وارد خیابان باباطاهر و در ادامه بلوار علویان و میدان اکباتان شوید. ورودی اصلی مجموعه در انتهای خیابان اکباتان قرار دارد. استفاده از تاکسی و وسایل نقلیه عمومی در سطح شهر همدان به راحتی شما را به این نقطه می رساند. پارکینگ هایی نیز در نزدیکی محوطه برای خودروهای شخصی در نظر گرفته شده است.
• دسترسی از تهران: مسیر جاده ای از تهران به همدان حدود ۳۲۰ کیلومتر است و طی کردن آن تقریباً ۳ تا ۴ ساعت زمان می برد.
• دسترسی با قطار: نزدیک ترین ایستگاه راه آهن به تپه هگمتانه، ایستگاه راه آهن همدان در جاده رباط شورین است که حدود ۱۶/۹ کیلومتر (تقریباً ۲۵ دقیقه) با مجموعه فاصله دارد.
• دسترسی با هواپیما: فرودگاه بین المللی همدان در ۸ کیلومتری شمال شرقی شهر و در مسیر جاده اصلی تهران به همدان واقع شده است. فاصله فرودگاه تا تپه هگمتانه حدود ۹ کیلومتر است که طی کردن آن تقریباً ۱۴ دقیقه زمان می برد.

بهترین زمان سفر و بازدید

بهترین زمان برای سفر به همدان و بازدید از شهر تاریخی هگمتانه، فصول بهار و تابستان است. در این دوره ها، هوای همدان معتدل و دلپذیر بوده و شرایط مناسبی برای گشت و گذار در محوطه باز و بازدید از بخش های مختلف مجموعه فراهم می آورد.

• بهار: از اواسط اردیبهشت ماه، آب و هوا بسیار مطبوع می شود و طبیعت اطراف نیز سرسبز و زیباست.
• تابستان: همدان در تابستان نیز هوای نسبتاً گرم و آفتابی دارد که برای گردشگران مناسب است، اما نسبت به شهرهای مرکزی ایران خنک تر است.

در اوایل بهار ممکن است هوا تا حدودی سرد باشد و در فصول پاییز و زمستان نیز با توجه به بارش برف و باران و سرمای هوا، بازدید از برخی قسمت های مجموعه دشوار خواهد بود. همچنین، در بهار و تابستان، رویدادها و نمایشگاه های فرهنگی متعددی در همدان برگزار می شود که می تواند جذابیت سفر را افزایش دهد.

نکات مهم و توصیه های بازدیدکنندگان

برای تجربه بهینه تر و لذت بخش تر از بازدید از شهر تاریخی هگمتانه، رعایت نکات زیر توصیه می شود:

• مدت زمان بازدید: برای مشاهده تمامی بخش های تپه هگمتانه، موزه و کلیساهای اطراف، حداقل ۲ تا ۴ ساعت زمان نیاز خواهید داشت.
• هزینه ورودی: مجموعه هگمتانه دارای هزینه ورودی است که باید برای هر نفر بلیط تهیه شود. مبلغ آن معمولاً اندک است.
• راهنما: برای درک عمیق تر از تاریخ و معماری هگمتانه، استفاده از راهنمایان محلی یا تورهای تخصصی پیشنهاد می شود.
• لباس و تجهیزات: با توجه به فصول مختلف، لباس مناسب با آب و هوا (کلاه، عینک آفتابی، کرم ضد آفتاب در فصول گرم و لباس گرم و ضد باران در فصول سرد) همراه داشته باشید. کفش راحت برای پیاده روی نیز ضروری است.
• احترام به میراث فرهنگی: هنگام بازدید، به آثار باستانی و قوانین مجموعه احترام بگذارید. از لمس کردن یا آسیب رساندن به اشیاء خودداری کنید و زباله های خود را در سطل های مخصوص بریزید.

رعایت این نکات، به شما کمک می کند تا سفری راحت و خاطره انگیز به یکی از مهم ترین سایت های باستانی ایران داشته باشید.

سخن پایانی

تاریخچه شهر تاریخی هگمتانه، سرگذشت باشکوهی از نخستین پایتخت ایران زمین را روایت می کند. از دوران اقتدار مادها و شکوه کاخ های هفت گانه دیاکو، تا جایگاه آن به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان و اشکانیان، و نقش کلیدی آن در دوره ساسانی، هگمتانه همواره کانون تمدن و فرهنگ در فلات ایران بوده است. معماری منظم، سیستم آبرسانی پیشرفته و گنجینه های نفیس مکشوفه از این تپه، نه تنها شاهدی بر نبوغ مهندسی و هنری ایرانیان باستان است، بلکه هگمتانه را در کنار شهرهای کهنی چون آتن و رم، به یکی از زنده ترین و مهم ترین شهرهای باستانی جهان تبدیل کرده است.

ثبت جهانی این اثر ارزشمند در فهرست یونسکو، مهر تأییدی بر اهمیت بی بدیل آن در میراث جهانی است و مسئولیت ما را در حفظ و معرفی این گنجینه ملی دوچندان می کند. بازدید از هگمتانه، صرفاً یک تجربه گردشگری نیست، بلکه فرصتی برای قدم زدن در دالان های تاریخ، لمس عظمت تمدنی کهن، و بازاندیشی در ریشه های فرهنگ غنی ایرانی است. این محوطه باستانی، همچنان رازهایی در دل دارد و هر کاوش جدید، پرده از بخش های ناگفته این تاریخ پربار برمی دارد. امید است که این مقاله، راهنمایی جامع و ارزشمند برای تمامی علاقه مندان به تاریخ ایران و گردشگران داخلی و خارجی باشد و آنان را به کشف و تجربه مستقیم این میراث بی نظیر ترغیب کند.

سوالات متداول

هگمتانه کجاست؟

محوطه باستانی هگمتانه در قلب شهر همدان، در انتهای خیابان اکباتان واقع شده است. این محوطه به صورت پشته ای بیضی شکل در دل بافت قدیمی شهر و بر روی تپه ای به نام تپه هگمتانه قرار دارد.

چرا هگمتانه مهم است؟

هگمتانه به دلیل جایگاهش به عنوان نخستین پایتخت ایران در دوران مادها و یکی از معدود شهرهای باستانی جهان که همچنان زنده و مهم باقی مانده (همچون آتن و رم)، دارای اهمیت فراوان است. این شهر نمادی از نبوغ معماری، شهرسازی (با قلعه های هفت گانه و سیستم آبرسانی پیشرفته) و مرکزیت سیاسی در ادوار ماد، هخامنشی و اشکانی است.

آیا هگمتانه ثبت جهانی شده است؟

بله، شهر تاریخی هگمتانه در تاریخ ۶ مرداد ۱۴۰۳ شمسی (۲۷ ژوئیه ۲۰۲۴ میلادی) به عنوان بیست و هشتمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

بهترین زمان بازدید از هگمتانه چه فصلی است؟

بهترین زمان برای بازدید از هگمتانه، فصول بهار (به ویژه از اواسط اردیبهشت ماه) و تابستان است. در این دوره ها هوای همدان معتدل و دلپذیر بوده و برای گشت و گذار در محوطه باز و بازدید از بخش های مختلف مجموعه مناسب است.

مهم ترین آثار کشف شده در هگمتانه کدامند؟

از مهم ترین آثار باستانی مکشوفه در هگمتانه می توان به لوح های زرین ارشام، لوح زرین آریارمنه، الواح زرین داریوش دوم، جام طلایی و کاسه سیمین (ریتون)، جام نقره اردشیر یکم و پایه ستون های سنگی اردشیر دوم هخامنشی اشاره کرد.

موزه هگمتانه چه بخش هایی دارد؟

موزه هگمتانه شامل بخش های اداری (دفتر، کارگاه مرمت، کارگاه عکاسی، کتابخانه) و بخش های نمایشگاهی است. بخش های نمایشگاهی به دو دسته اصلی تقسیم می شوند: بخش تاریخی (شامل آثار دوره های ماد، هخامنشی، ساسانی، اشکانی) و بخش اسلامی (شامل آثار مربوط به دوره های مختلف اسلامی).