تاریخچه عمارت شمس العماره

در قلب تهران قدیم میان هیاهوی بازار و تاریخ بنایی سر به فلک کشیده خودنمایی می کند که نه تنها بلندترین سازه زمان خود بود بلکه نمادی از آمیختگی هنر ایرانی با دستاوردهای نوین معماری جهان به شمار می رفت. عمارت شمس العماره در مجموعه کاخ گلستان روایتی است از بلندپروازی های پادشاهی که سودای دیدن پایتخت از فراز آسمان را در سر داشت و معماری که با الهام از بناهای تاریخی و فرنگی شاهکاری ماندگار خلق کرد. این عمارت پنج طبقه با تزئینات خیره کننده ساعت تاریخی و داستان های ناگفته اش همچنان یکی از جذاب ترین بخش های کاخ گلستان و مقصدی مهم برای علاقه مندان به تاریخ هنر و معماری دوره قاجار است. درک جایگاه و اهمیت این بنا نیازمند واکاوی جزئیات ساخت سبک معماری و کاربری های مختلف آن در طول زمان است.

معرفی عمارت شمس العماره

عمارت شمس العماره که نامش به معنای «خورشید عمارت ها» یا «بنای خورشید» است یکی از برجسته ترین و چشم نوازترین ساختمان ها در مجموعه تاریخی کاخ گلستان در تهران محسوب می شود. این بنا در ضلع شرقی محوطه کاخ واقع شده و با ارتفاع قابل توجه و تزئینات غنی خود از دوردست ها نیز خودنمایی می کند. در زمان ساخت شمس العماره با پنج طبقه و حدود 35 متر ارتفاع بلندترین ساختمان پایتخت بود و به همین دلیل به سرعت به نمادی از شهر تهران تبدیل شد جایگاهی که تا پیش از احداث سردر باغ ملی حفظ کرد. این عمارت نه تنها از نظر ارتفاع بلکه از نظر سبک معماری و استفاده از مصالح نوین در زمان خود پیشگام بود و ترکیبی از هنر ایرانی و الهامات غربی را به نمایش می گذارد که آن را از دیگر بناهای قاجاری متمایز می کند. بازدید از شمس العماره فرصتی برای قدم گذاشتن در تاریخ و مشاهده عینی تحولات معماری و ذوق هنری در دوران ناصرالدین شاه قاجار است.

تاریخچه و هدف از ساخت بنای شمس العماره

ساخت عمارت شمس العماره به دستور مستقیم ناصرالدین شاه قاجار صورت گرفت. شاه پس از اولین سفر خود به اروپا در سال 1244 خورشیدی (1282 قمری) تحت تأثیر ساختمان های بلندمرتبه فرنگی قرار گرفت و تمایل پیدا کرد بنایی مشابه در پایتخت خود داشته باشد تا بتواند از بالای آن چشم انداز وسیعی از شهر تهران دارالخلافه ناصری و محوطه زیبای باغ گلستان را تماشا کند و این منظره را با مهمانان خاص خود به اشتراک بگذارد. البته الهام گیری تنها از فرنگ نبود؛ ساخت بنایی مرتفع یادآور عمارت عالی قاپو در اصفهان بود که نمادی از قدرت و اشراف بر محیط اطراف محسوب می شد. کار ساخت این بنا در همان سال 1244 هجری شمسی آغاز شد و تحت نظارت و مباشرت دوستعلی خان نظام الدوله معیرالممالک به سرعت پیش رفت و تنها پس از دو سال در سال 1246 خورشیدی (1284 قمری) به اتمام رسید. تاریخ اتمام بنا را با حساب جمل «کاخ شاهنشاه» نیز نامیده اند که گویای اهمیت و جایگاه آن برای شاه بوده است. هدف اصلی ایجاد یک «منظره گاه» رفیع برای شاه و دربار بود.

معماری شمس العماره

معماری عمارت شمس العماره نمونه ای شاخص از تلفیق سبک های معماری در دوره قاجار است که نشان دهنده تأثیرپذیری از معماری غربی در کنار حفظ اصول و عناصر معماری سنتی ایرانی است. این بنا دارای پنج طبقه مجزا است که هر طبقه ویژگی های خاص خود را دارد. ارتفاع کلی بنا به حدود 35 متر می رسد که در زمان ساخت آن را به مرتفع ترین سازه در تهران تبدیل کرده بود. یکی از نوآوری های مهم در ساخت این عمارت استفاده از اسکلت و ستون های فلزی (چدنی) در طبقات بالایی و همچنین در ساخت نرده های ایوان ها و بالکن ها است که نشان دهنده ورود مصالح و تکنیک های ساختمانی جدید به معماری ایران است. نمای بیرونی بنا با کاشی کاری های رنگارنگ و طرح های متنوع تزئین شده است که ترکیبی از نقوش ایرانی و تصاویری با الهام از طبیعت و معماری اروپایی را به نمایش می گذارد. طراحی کلی بنا به صورت دو برج قرینه در کنار یکدیگر است که در مرکز به هم متصل می شوند و یک ایوان اصلی در طبقه همکف دارند.

سبک

سبک معماری عمارت شمس العماره را می توان «قاجاری متأثر از غرب» نامید. در حالی که پلان کلی استفاده از ایوان تالار شاه نشین و اتاق های گوشواره و همچنین تکنیک هایی نظیر آینه کاری و کاشی کاری هفت رنگ ریشه در معماری سنتی ایران به ویژه دوره صفویه (مانند عالی قاپو) دارد ارتفاع پنج طبقه استفاده از سازه فلزی در طبقات بالا و برخی نقوش و طرح ها در کاشی کاری ها و تزئینات نشان دهنده تأثیرپذیری مستقیم از معماری اروپایی است که در دوره ناصرالدین شاه رایج شده بود. این تلفیق سبک ها عمارت شمس العماره را به بنایی منحصر به فرد تبدیل کرده است که هم اصالت ایرانی را حفظ کرده و هم نوآوری های معماری دوران خود را پذیرفته است. این بنا نه تنها یک کاخ سلطنتی بلکه یک «برج دیدبانی» نیز محسوب می شد که کاربری آن نیز در سبک طراحی آن منعکس شده است.

فضاها

عمارت شمس العماره شامل فضاهای متنوعی در طبقات مختلف است که هر یک کاربری و تزئینات خاص خود را دارند. مهم ترین فضای بنا در طبقه همکف واقع شده است که شامل یک ایوان اصلی ورودی و تالار وسیع شاه نشین است. تالار شاه نشین با آینه کاری های بسیار نفیس و کم نظیر پوشیده شده و محل اصلی پذیرایی یا جلوس شاه برای تماشای چشم انداز شهر بوده است. در دو طرف تالار شاه نشین اتاق هایی قرار دارند که به «گوشواره» معروف هستند و دارای تزئینات داخلی قابل توجهی می باشند. طبقات بالایی شامل اتاق ها و تالارهای کوچک تری هستند که با تزئیناتی نظیر نقاشی آینه کاری و پنجره های مشبک تزئین شده اند. این اتاق ها احتمالاً برای استراحت پذیرایی های خصوصی تر یا دسترسی به بالکن ها و تماشای منظره استفاده می شده اند. چیدمان طبقات به گونه ای است که دسترسی به بالاترین نقطه برای دیدبانی را تسهیل کند.

تزئینات

تزئینات عمارت شمس العماره یکی از نقاط قوت و دلایل شهرت این بناست. کاشی کاری های هفت رنگ با طرح ها و نقوش متنوع بخش وسیعی از نمای بیرونی و برخی فضاهای داخلی را پوشانده است. این کاشی ها شامل تصاویری از طبیعت مناظر اروپایی سربازان قاجاری و صحنه هایی از زندگی روزمره هستند که با سبک نقاشی قاجاری اجرا شده اند. آینه کاری های استادانه به ویژه در تالار شاه نشین و اتاق های گوشواره فضایی خیره کننده و پرنور ایجاد کرده اند که نمونه ای بی نظیر از هنر آینه کاری در ایران محسوب می شود. استفاده از آینه در وسعت زیاد و با طرح های پیچیده انعکاس نور را افزایش داده و به فضا عمق و شکوه می بخشد. علاوه بر این ازاره های مرمرین در طبقه همکف با نقوش برجسته گیاهی و حیوانی تزئین شده اند که زیبایی و غنای تزئینات بنا را تکمیل می کنند و به نظر می رسد برخی از این ازاره ها متعلق به دوره های پیشین یا بازمانده از بناهای دیگر باشند.

آینه کاری و نقاشی های شمس العماره

هنر آینه کاری در عمارت شمس العماره به اوج خود رسیده است. تالار شاه نشین و اتاق های گوشواره با هزاران قطعه آینه کوچک و بزرگ در طرح های هندسی و گیاهی تزئین شده اند که نور را منعکس کرده و فضایی درخشان و مجلل خلق می کنند. این آینه کاری ها نه تنها جنبه زیبایی شناختی دارند بلکه نشان دهنده مهارت و ذوق هنرمندان ایرانی در دوره قاجار هستند. نقاشی ها نیز بخش مهمی از تزئینات داخلی و خارجی بنا را تشکیل می دهند. بر روی دیوارها و سقف ها نقاشی هایی با موضوعات متنوع از جمله گل و بوته صحنه های شکار و حتی تصاویری الهام گرفته از فرهنگ و معماری اروپایی دیده می شود. کاشی کاری های نمای بیرونی نیز حاوی نقاشی های روایتی هستند مانند تصویر گروه های موزیک نظامی (بریگاد قزاق) که در دوره قاجار فعالیت داشتند. این نقاشی ها و آینه کاری ها در کنار هم فضایی بسیار غنی از نظر بصری ایجاد می کنند که بازدیدکنندگان را مجذوب خود می سازد.

برج های بنای شمس العماره

یکی از ویژگی های بارز معماری شمس العماره وجود دو برج هم شکل و قرینه در طرفین بنای اصلی است. این برج ها که در حقیقت بخش های مرتفع عمارت را تشکیل می دهند نقش مهمی در ساختار و ظاهر کلی ساختمان ایفا می کنند. طراحی برج ها به گونه ای است که امکان دسترسی به طبقات بالایی و در نهایت به بالاترین نقطه برای تماشای منظره شهر را فراهم می آورد. این برج ها دارای پنجره ها و بالکن هایی هستند که با نرده های چدنی تزئین شده اند عنصری که در آن زمان نسبتاً جدید و متأثر از معماری غربی بود. وجود دو برج قرینه به بنا حالتی متقارن و باشکوه بخشیده و بر ارتفاع و عظمت آن تأکید می کند. این برج ها نه تنها عملکردی (به عنوان بخشی از سازه مرتفع و دسترسی به طبقات بالا) بلکه زیبایی بصری نیز دارند و به هویت منحصر به فرد شمس العماره کمک می کنند.

گوشواره های بنای شمس العماره

اتاق های گوشواره فضاهایی هستند که در دو سوی تالار اصلی شاه نشین در طبقه همکف عمارت شمس العماره قرار گرفته اند. این اتاق ها که به صورت قرینه طراحی شده اند از نظر موقعیت و کاربری مکمل تالار شاه نشین محسوب می شوند. نام «گوشواره» به دلیل قرارگیری آن ها در کنار تالار اصلی و اهمیت تزئیناتشان به آن ها اطلاق شده است شبیه به گوشواره هایی که در کنار صورت قرار می گیرند و زیبایی آن را دوچندان می کنند. اتاق های گوشواره نیز مانند تالار شاه نشین دارای تزئینات داخلی غنی به ویژه آینه کاری و نقاشی هستند. این فضاها احتمالاً برای نشست های کوچک تر استراحت موقت یا به عنوان بخشی از مسیر دسترسی به سایر قسمت های طبقه همکف مورد استفاده قرار می گرفته اند. تزئینات این اتاق ها به اندازه ای زیبا و دقیق است که خود به تنهایی جاذبه ای برای بازدیدکنندگان محسوب می شوند.

درب شمس العماره یا درب هیئت وزرا

درب شمس العماره که گاهی به آن «درب هیئت وزرا» نیز گفته می شود یکی از ورودی های تاریخی و مهم به مجموعه کاخ گلستان و به خصوص به بخش شرقی آن یعنی حوالی عمارت شمس العماره بوده است. این درب در گذشته محل رفت وآمد اعضای هیئت وزرا به جلسات خود بوده که اغلب در عمارت بادگیر (یکی دیگر از بناهای کاخ گلستان) تشکیل می شده است. اهمیت این درب از آن جهت است که یکی از معدود سردرهای باقی مانده از دوره قاجار در مجموعه کاخ گلستان به شمار می رود و نمادی از شکوه و ترددات رسمی در آن دوران است. اتومبیل رئیس الوزرا و دیگر مقامات بلندپایه از این درب عبور می کرده اند. این درب نه تنها یک ورودی فیزیکی بلکه بخشی از تاریخ و خاطرات سیاسی و اجتماعی دوره قاجار را در خود جای داده است و در حال حاضر نیز یکی از نقاط دیدنی مجموعه محسوب می شود.

ساعت شمس العماره

یکی از مشهورترین و جذاب ترین بخش های عمارت شمس العماره ساعتی است که بر بلندای یکی از برج های آن نصب شده است. این ساعت هدیه ای از ملکه ویکتوریای انگلستان به ناصرالدین شاه قاجار بوده و پس از ورود به ایران تصمیم گرفته شد که در مرتفع ترین نقطه پایتخت یعنی بر فراز شمس العماره نصب شود تا صدای ناقوس آن به گوش تمام شهروندان تهران برسد و آن ها را از گذر زمان آگاه کند. با این حال صدای بلند ناقوس ساعت پس از مدتی موجب گلایه ساکنان کاخ و اطراف شد و به دستور شاه اقداماتی برای کاهش صدای آن صورت گرفت. این دستکاری ها متأسفانه باعث از کار افتادن ساعت شد و خاموشی آن برای دهه ها ادامه یافت. پس از سال ها تلاش برای مرمت این ساعت چندین بار به صدا درآمد و دوباره خاموش شد. سرانجام در فروردین ماه 1400 پس از یک دوره مرمت طولانی و تخصصی ناقوس آن مجدداً به صدا درآمد و نماد زمان سنجی در تهران قدیم دوباره زنده شد.

معنی شمس العماره

نام «شمس العماره» ترکیبی از دو کلمه عربی «شمس» به معنی خورشید و «عماره» به معنی ساختمان یا بنا است. بنابراین معنی تحت اللفظی این نام «بنای خورشید» یا «عمارت خورشید» است. این نام گذاری می تواند دلایل مختلفی داشته باشد. یکی از دلایل محتمل موقعیت بنا و هدف از ساخت آن است؛ شمس العماره به عنوان بلندترین ساختمان تهران مکانی بود که شاه می توانست از آنجا طلوع و غروب خورشید را بر فراز شهر تماشا کند. دلیل دیگر می تواند به درخشش و زیبایی تزئینات داخلی به ویژه آینه کاری های وسیع و خیره کننده آن مربوط باشد که نور خورشید را منعکس کرده و فضایی درخشان و پرتلألو ایجاد می کرد شبیه به درخشش خورشید. این نام به خوبی عظمت زیبایی و جایگاه ممتاز این بنا در میان دیگر ساختمان های کاخ گلستان و شهر تهران را بیان می کند و آن را به نمادی از روشنایی و بلندی تشبیه می نماید.

مرمت

عمارت شمس العماره به عنوان یک بنای تاریخی ارزشمند در طول زمان نیازمند نگهداری و مرمت بوده است. فرسایش ناشی از عوامل طبیعی آسیب های احتمالی و گذر زمان ایجاب می کرده که این بنا به صورت دوره ای مورد بازسازی و مرمت قرار گیرد تا اصالت و زیبایی آن حفظ شود. یکی از دوره های مهم مرمت این عمارت در سال 1376 خورشیدی به اتمام رسید که شامل اقدامات گسترده ای برای استحکام بخشی سازه بازسازی تزئینات آسیب دیده نظیر کاشی کاری ها و آینه کاری ها و رسیدگی به مشکلات احتمالی دیگر بوده است. پس از این مرمت بخش هایی از بنا از جمله طبقه همکف برای بازدید عموم آماده شد. علاوه بر مرمت های کلی بنا همواره تحت نظارت کارشناسان میراث فرهنگی قرار دارد و بررسی های دوره ای برای سنجش وضعیت آن مانند میزان رطوبت یا پایداری سازه انجام می شود تا از سلامت بنا در برابر عوامل مخرب اطمینان حاصل شود و اقدامات پیشگیرانه یا ترمیمی لازم صورت گیرد. حفظ این میراث گرانبها نیازمند توجه و مراقبت مستمر است.

موزه شمس العماره

در حال حاضر عمارت شمس العماره به عنوان بخشی از مجموعه کاخ موزه گلستان برای بازدید عموم در دسترس است هرچند دسترسی به تمام طبقات آن امکان پذیر نیست. معمولاً تنها طبقه همکف این عمارت برای بازدید گردشگران بازگشایی می شود. این محدودیت دسترسی به دلیل ملاحظات مربوط به حفظ سلامت و پایداری سازه بنا است. با توجه به قدمت و نوع مصالح به کار رفته در ساختار عمارت تردد تعداد زیاد بازدیدکننده در طبقات بالایی می تواند به سازه آسیب برساند. بنابراین طبقه همکف عمارت که شامل ایوان و تالار شاه نشین و اتاق های گوشواره است و حاوی بخش قابل توجهی از تزئینات نفیس بنا نظیر آینه کاری ها و کاشی کاری ها می باشد به عنوان بخش قابل بازدید عمارت شمس العماره در نظر گرفته شده است. این بخش به نوعی نقش یک موزه را ایفا می کند که بازدیدکنندگان می توانند از نزدیک شاهد معماری و تزئینات بی نظیر آن باشند و با تاریخ و فضای این عمارت باشکوه آشنا شوند.

آدرس و ساعت بازدید

عمارت شمس العماره در مجموعه تاریخی کاخ گلستان واقع شده است. آدرس دقیق آن در تهران خیابان ۱۵ خرداد میدان ۱۵ خرداد مجموعه کاخ گلستان است. برای بازدید از عمارت شمس العماره لازم است ابتدا وارد مجموعه کاخ گلستان شوید و سپس با تهیه بلیط جداگانه برای این عمارت اقدام کنید. شمس العماره در بخش شرقی محوطه کاخ قرار دارد. ساعت بازدید از مجموعه کاخ گلستان و عمارت های آن از جمله شمس العماره در نیمه اول سال (بهار و تابستان) معمولاً از ساعت ۹:۰۰ صبح تا ۱۷:۳۰ دقیقه و در نیمه دوم سال (پاییز و زمستان) از ساعت ۹:۰۰ صبح تا ۱۶:۳۰ دقیقه است. توجه داشته باشید که فروش بلیط معمولاً یک ساعت قبل از پایان ساعت بازدید متوقف می شود و بهتر است برای بازدید در ساعات ابتدایی روز مراجعه کنید تا فرصت کافی برای گشت و گذار در این عمارت و سایر بخش های کاخ گلستان را داشته باشید. این ساعات ممکن است در ایام خاص یا تعطیلات تغییر کند.

مسیر دسترسی به شمس العماره

بهترین و آسان ترین مسیر دسترسی به عمارت شمس العماره و مجموعه کاخ گلستان استفاده از مترو است. شما می توانید با استفاده از خط ۱ متروی تهران (خط قرمز) به ایستگاه ۱۵ خرداد بروید. پس از خروج از ایستگاه کافی است در خیابان ۱۵ خرداد به سمت شرق (میدان ۱۵ خرداد) حرکت کنید. ورودی اصلی مجموعه کاخ گلستان در نزدیکی میدان و روبروی ساختمان دادسرای تهران قرار دارد و به راحتی قابل مشاهده است. پس از ورود به محوطه کاخ گلستان عمارت شمس العماره در ضلع شرقی و با توجه به ارتفاعش به سادگی قابل شناسایی است و با کمی پیاده روی به آن خواهید رسید. اگر قصد استفاده از وسیله نقلیه شخصی را دارید باید بدانید که دسترسی مستقیم با خودرو به ورودی کاخ گلستان محدود است و لازم است خودروی خود را در پارکینگ های اطراف خیابان خیام یا سایر خیابان های نزدیک پارک کرده و مابقی مسیر را پیاده طی کنید. استفاده از اتوبوس و تاکسی نیز امکان پذیر است اما مترو به دلیل ترافیک مرکز شهر معمولاً گزینه سریع تر و راحت تری محسوب می شود.

شمس العماره کجاست؟

عمارت شمس العماره در تهران در ضلع شرقی مجموعه تاریخی کاخ گلستان واقع شده است. کاخ گلستان در خیابان ۱۵ خرداد حوالی میدان ۱۵ خرداد قرار دارد و دسترسی به آن از طریق ایستگاه مترو ۱۵ خرداد آسان است.

شمس العماره چگونه ساخته شد؟

شمس العماره به دستور ناصرالدین شاه قاجار و با هدف ایجاد بنایی مرتفع برای تماشای شهر ساخته شد. ساخت آن از سال 1244 تا 1246 خورشیدی به طول انجامید و در معماری آن از تلفیق سبک های ایرانی و غربی و همچنین سازه های فلزی استفاده شده است.

قیمت بلیط عمارت شمس العماره چقدر است؟

برای بازدید از عمارت شمس العماره باید پس از ورود به مجموعه کاخ گلستان (که ورودی جداگانه دارد) بلیط مخصوص این عمارت را تهیه کنید. قیمت بلیط برای گردشگران داخلی و خارجی متفاوت است و بهتر است قبل از مراجعه نرخ های به روز را از سایت رسمی یا محل تهیه بلیط استعلام کنید.

دلیل اهمیت شمس العماره در میان دیگر عمارت های کاخ گلستان چیست؟

اهمیت شمس العماره به دلیل ارتفاع بلند آن در زمان ساخت (بلندترین بنای تهران) استفاده از سازه فلزی برای اولین بار در معماری ایران و تلفیق بی نظیر سبک های معماری ایرانی و اروپایی در طراحی و تزئینات آن است که آن را از دیگر بناهای کاخ متمایز می کند.

آیا عکاسی در عمارت شمس العماره مجاز است؟

عکاسی برای استفاده شخصی در فضای بیرونی و محوطه کاخ گلستان و همچنین در بخش های داخلی قابل بازدید عمارت شمس العماره (معمولاً طبقه همکف) مجاز است. استفاده از فلاش و تجهیزات حرفه ای ممکن است محدودیت داشته باشد. عکاسی تجاری نیازمند مجوز است.

آیا امکان بازدید از همه قسمت های عمارت شمس العماره وجود دارد؟

خیر به منظور حفظ سلامت و پایداری سازه تاریخی عمارت معمولاً تنها امکان بازدید از طبقه همکف شمس العماره برای عموم فراهم است و دسترسی به طبقات بالایی محدود شده است. این بخش شامل تالار اصلی و اتاق های گوشواره است.