تاریخچه مشهد

مشهد، این کلان شهر شرقی ایران، ریشه های خود را در تپه های باستانی کشف رود و شهر کهن توس می یابد. شکل گیری آن از دفن پیکر مطهر امام رضا (ع) در روستای سناباد آغاز شد و سپس با تحولات تاریخی، از یک روستای کوچک به پایتخت معنوی و فرهنگی ایران تبدیل گشت. این شهر روایت گر فصول پرفراز و نشیبی از تاریخ است.

تاریخ مشهد فراتر از یک جغرافیای صرف است؛ این شهر نمادی از تحولات عمیق فرهنگی، مذهبی، و سیاسی در طول هزاران سال در فلات ایران به شمار می رود. از کهن ترین سکونت گاه های انسانی در حوضه کشف رود تا تبدیل شدن به قطب مذهبی و فرهنگی جهان اسلام، مشهد داستانی پرفراز و نشیب از مقاومت، شکوفایی، و دگرگونی را روایت می کند. درک تاریخ شهر مشهد نیازمند کاوشی دقیق در لایه های مختلف زمان است تا بتوانیم نه تنها وقایع، بلکه دلایل و پیامدهای عمیق تر شکل گیری هویت کنونی این شهر را دریابیم.

ریشه های کهن در سرزمین خراسان: پیش از اسلام تا طلوع اسلام

سرزمین پهناور خراسان، که مشهد بخشی از آن است، همواره به دلیل موقعیت جغرافیایی و اقلیمی مساعد، یکی از کانون های مهم تمدنی و سکونت گاه های انسانی در فلات ایران محسوب می شده است. پیشینه این منطقه به هزاران سال پیش بازمی گردد و آثاری از دوره های پارینه سنگی گواه این قدمت هستند.

کشف رود: سرزمینی باستانی

حوضه کشف رود، که شهر مشهد در آن جای گرفته، منطقه ای باستانی است که یافته های باستان شناسی از جمله ابزارهای سنگی، نشان دهنده سکونت انسان های اولیه در آن از حدود 800 هزار سال پیش است. این شواهد، کشف رود را به یکی از کهن ترین مناطق ایران از نظر سابقه حضور انسان تبدیل کرده است. اهمیت طبیعی و جغرافیایی این منطقه، به دلیل وجود منابع آب و پوشش گیاهی مناسب، آن را به محلی ایده آل برای زیست تبدیل کرده بود. رودخانه کشف رود، که امروزه به دلیل تغییرات اقلیمی و زیست محیطی کم آب شده، در گذشته بستر حیات بسیاری از آبادی ها در دشت توس بوده و در اسطوره ها و حماسه ملی ایران، به ویژه شاهنامه فردوسی، بارها از آن نام برده شده است که نشان از نقش محوری آن در شکل گیری تمدن های اولیه این سرزمین دارد.

توس: شهر افسانه ها و تاریخ

در نزدیکی شهر کنونی مشهد، شهری باستانی به نام توس قرار داشته که ریشه نام آن به اسطوره های ایرانی بازمی گردد. افسانه ها بنای اصلی شهر را به جمشید، پادشاه اسطوره ای ایران، و بازسازی آن را به توس، پهلوان و سپه سالار کیانی نسبت می دهند. این شهر در دوران پیش از اسلام، به ویژه در دوره ساسانی، از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار بود و به عنوان یکی از مرزداری های مهم در مسیر جاده های تجاری و نظامی به مرو و بلخ شناخته می شد. در اواخر دوره ساسانی، ناحیه توس از توابع ابرشهر (نیشابور) به شمار می آمد که خود نشان دهنده گستردگی و اهمیت نیشابور در آن دوران است.

ورود اسلام به خراسان

با گسترش فتوحات مسلمانان در ایران، خراسان نیز هدف حملات قرار گرفت. در زمان خلافت عثمان، توس به طور کامل توسط اعراب فتح شد. با این حال، کنارنگ توس، مرزبان ساسانی این منطقه، با درایتی خاص توانست با مسلمانان به مصالحه برسد و نفوذ محلی خود را حفظ کند. این وضعیت تا پایان عصر امویان و ظهور ابومسلم خراسانی ادامه یافت. کنارنگیان به رغم فتح خراسان، همچنان نقش مهمی در اداره منطقه توس ایفا می کردند تا اینکه در سال ۱۲۹ هجری قمری و با یورش سرداران ابومسلم، نفوذ آن ها به پایان رسید.

نقطه عطف: شکل گیری مشهد: دوران اموی و عباسی

دوران امویان و عباسیان، فصلی مهم در تاریخ خراسان و به ویژه در شکل گیری هسته اولیه شهر مشهد است. وقایعی که در این دوره رخ داد، سرنوشت سناباد و نوغان را برای همیشه تغییر داد و به تدریج نام مشهد را بر این سرزمین نهاد.

از توسِ متروک تا نوغانِ در حال رشد

در دوران امویان، توس کهن رفته رفته اهمیت خود را از دست داد و اطلاعات زیادی از وضعیت آن در دست نیست. در این دوره، نوغان، که یکی از آبادی های پررونق در دل سرزمین توس بود، آرام آرام مرکزیت منطقه را به خود اختصاص داد. مهاجرت و اقامت خواجه ربیع بن خثیم، از یاران نزدیک عبدالله بن مسعود و از تابعین برجسته صدر اسلام، به نوغان در حدود سال ۳۵ هجری و درگذشت و دفن وی در همان جا در سال ۶۱ هجری، نشان دهنده اهمیت نوغان به عنوان یک کانون مذهبی و محل تجمع علما در آن دوران است. این آرامگاه، یکی از نخستین زیارتگاه های منطقه پیش از ظهور مشهد بود و مورد توجه مسلمانان قرار داشت.

رویداد سرنوشت ساز: شهادت امام رضا (ع) و تولد مشهد

واقعه ای که سرنوشت سناباد و سپس نوغان را برای همیشه دگرگون کرد، درگذشت و دفن هارون الرشید، خلیفه عباسی، و به ویژه شهادت و دفن امام رضا (ع)، امام هشتم شیعیان، در این منطقه بود. در سال ۱۹۲ هجری قمری، هارون الرشید برای سرکوب شورش ها به خراسان سفر کرد و در باغ حمید بن قحطبه طائی، والی خراسان در روستای سناباد، اقامت گزید. او یک سال بعد، در بهار سال ۱۹۳ هجری قمری، در مسیر لشکرکشی به سمرقند بیمار شد و در نوغان درگذشت. بنا به وصیتش، او را در تالار بزرگ کاخ حمید بن قحطبه به خاک سپردند.

چند سال بعد، مأمون، جانشین هارون، برای جلب رضایت شیعیان و تثبیت موقعیت خود، امام رضا (ع) را از مدینه به مرو فراخواند و ولایتعهدی را به ایشان پیشنهاد داد. امام رضا (ع) پس از یک سال اقامت در مرو، در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ هجری قمری، در مسیر بازگشت به بغداد و پس از ورود به روستای نوغان، در خانه امیر سناباد مسموم شدند و پس از سه روز به شهادت رسیدند. پیکر مطهر ایشان در باغ حمید بن قحطبه، در کنار آرامگاه هارون الرشید، به خاک سپرده شد.

از همان زمان، این نقطه به نام «مشهدالرضا» و به تدریج به اختصار «مشهد» نام گرفت. این واقعه، نقطه عطفی بی بدیل در تاریخ مشهد بود و از یک روستای کوچک، کانون زیارتی بزرگی را شکل داد که بعدها به یک کلان شهر تبدیل شد.

رونق اولیه نوغان و سناباد

پس از شهادت امام رضا (ع)، نوغان و سناباد به تدریج مورد توجه شیعیان و زائران قرار گرفتند. این منطقه، به دلیل وجود مضجع شریف امام، کم کم از رونق بیشتری برخوردار شد. در قرن سوم هجری قمری، نیشابور به مرکز تحولات خراسان غربی تبدیل شد و در این زمان، شهر کهن توس از رونق افتاده بود، اما تابران (که بعدها به بزرگترین شهر منطقه تبدیل شد) و نوغان، کم کم جان گرفتند. نوغان به عنوان مرکز منطقه توس، میزبان زائران و علاقه مندان به خاندان عصمت و طهارت بود و این روند، زمینه را برای توسعه تدریجی منطقه ای که بعدها مشهد نام گرفت، فراهم ساخت.

فراز و فرودها: از سامانیان تا تیموریان (دوران حکومت های ایرانی و حملات)

دوران پس از عباسیان، با ظهور حکومت های مستقل ایرانی و سپس حملات ویرانگر مغول، فصلی پرفراز و نشیب در تاریخ مشهد و خراسان به شمار می رود. این دوره شاهد شکوفایی های فرهنگی و علمی در کنار ویرانی های گسترده بود که در نهایت، مشهد را به جایگاه مرکزی خود رساند.

سامانیان و شکوفایی فرهنگی

در ابتدای قرن چهارم هجری قمری، با قدرت گرفتن سامانیان در ماوراءالنهر و آغاز نهضت ایرانی گری، تابران که شهری نوظهور در سرزمین توس بود، مرکز توجه قرار گرفت. این دوره، عصر شکوفایی فرهنگ ایرانی-اسلامی بود که در سرزمین توس نیز به بار نشست. دشت حاصلخیز توس، با منابع آب فراوان، بستر مناسبی برای کشاورزی و رونق اقتصادی فراهم آورده بود. علاوه بر کشاورزی، بازرگانی و تجارت نیز از شکوفایی خاصی برخوردار بود و مهارت هایی چون بافت جوراب و شلواربند، و تراش ظروف سنگی، از جمله صنایع دستی مردمان این منطقه بود. وجود معادن مس، سرب و فیروزه نیز به اقتصاد تابران رونق می بخشید. شهر تابران در این دوره دارای بارویی محکم، مسجد جامع، بازارها و کارگاه های صنعتی متعدد بود.

غزنویان و سلجوقیان: بازسازی ها و بزرگان

در دوران حکومت غزنویان، توس و حرم امام رضا (ع) نیز از حملات در امان نماندند. سبکتگین، بنیان گذار سلسله غزنوی، در زمان فتح توس آرامگاه امام رضا (ع) را ویران کرد، اما بعدها پسرش، سلطان محمود غزنوی، دستور به بازسازی آن داد. در دوران سلطان مسعود غزنوی (۴۲۸ ه‍.ق)، حاکم خراسان، استحکامات دفاعی برای حفاظت از آرامگاه بنا شد. در سال ۵۱۵ ه‍.ق، دیواری گرداگرد شهر کشیده شد تا از حملات احتمالی جلوگیری کند. در سال ۵۵۶ ه‍.ق، ترک های غز منطقه را اشغال کردند، اما از غارت ناحیه مقدس حرم خودداری نمودند.

با وجود بی مهری هایی که سلاطین سلجوقی نسبت به توس روا داشتند، این دوره شاهد ظهور دانشمندان و رجال برجسته ای از این منطقه بود که در دیگر نقاط جهان اسلام شکوفا شدند. خواجه نظام الملک (وزیر شهیر سلجوقیان)، امام محمد غزالی و برادرش احمد غزالی (فلاسفه و عرفا)، و ابوالقاسم فردوسی (حماسه سرای بزرگ ایران) از جمله این بزرگان بودند. خواجه نظام الملک در دوران وزارت ۳۰ ساله خود، توجه ویژه ای به توس داشت و حتی مسجدی در تابران ساخت. در سده ششم هجری، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و تلاش وزیرش شرف الدین قمی، نخستین گنبد بر فراز حرم امام رضا (ع) با پوشش کاشی بنا شد که امروزه از داخل حرم قابل مشاهده است.

حمله مغول: ویرانی توس و مهاجرت به مشهد

یورش مغولان به ایران در قرن هفتم هجری قمری، یکی از سیاه ترین فصول در تاریخ خراسان و شهر توس است. در سال ۷۹۱ هجری قمری، میران شاه، پسر تیمور، ضربه مهلکی به توس وارد آورد. در پی شورش نجیب زاده مغولی حاکم بر منطقه، تیمورلنگ، میران شاه را برای سرکوب اعزام کرد. توس پس از چندین ماه محاصره، به طور وحشیانه ای مورد یورش قرار گرفت، غارت شد و تلی از خاک از آن بر جای ماند. در این یورش، ده هزار نفر از ساکنان توس قتل عام شدند.

بازماندگان این کشتار بی رحمانه، برای پناه و امنیت، به حرم امام رضا (ع) در مشهد پناه آوردند. این مهاجرت گسترده، نقطه پایانی بر حیات تابران به عنوان یک شهر بزرگ بود و به تدریج مشهد جایگاه پایتختی منطقه را از آن خود کرد. از این زمان به بعد، توجه تاریخ به شهری معطوف شد که قرن ها با نام نوغان در کنار تابران قرار داشت و اکنون با نام مشهد، جایگزین آن گشته بود.

تیموریان: عصر آبادانی و شکوه مشهد

با روی کار آمدن تیموریان، به ویژه در دوران شاهرخ تیموری، توجه ویژه ای به آبادانی مشهد شد. شاهرخ که به آبادانی و علم دوستی شهرت داشت، مشهد را مورد عنایت قرار داد. به همت همسرش، گوهرشادآغا، معمار مشهور قوام الدین شیرازی، به ساخت مسجد جامع گوهرشاد در سمت قبله حرم رضوی (که امروزه صحن جنوبی را تشکیل می دهد) پرداخت. این مسجد، یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایران به شمار می رود که در سال ۸۲۱ هجری قمری به اتمام رسید.

در این دوره، اقدامات مهمی برای تأمین آب شهر نیز صورت گرفت. انتقال آب چشمه گیلاس به مشهد در دو مرحله (یکی در دوره تیموری و دیگری در دوره صفوی) صورت گرفت که نقش حیاتی در توسعه و آبادانی شهر داشت و امید به حیات دوباره تابران را به کلی از بین برد. تیموریان، با توجه به جایگاه مذهبی مشهد، نقش مهمی در تبدیل آن به یک مرکز شهری و زیارتی برجسته ایفا کردند.

اوج و حضیض: صفویه و افشاریه

دوران صفویه و افشاریه، از مهم ترین و پرتحول ترین فصول در تاریخ مشهد به شمار می رود. در این دو دوره، مشهد هم شاهد اوج شکوه و پایتختی بود و هم با حملات و درگیری های داخلی و خارجی دست و پنجه نرم کرد.

صفویه: مشهد، قلب تشیع

با روی کار آمدن صفویان و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران در اوایل قرن دهم هجری قمری، مشهد به عنوان مظهر و قلب این مذهب در ایران، مورد توجه ویژه ای قرار گرفت. شاهان صفوی، به ویژه شاه اسماعیل اول، شاه تهماسب اول و شاه عباس اول، به توسعه و آبادانی حرم امام رضا (ع) و شهر مشهد اهتمام زیادی ورزیدند. زیارت این آرامگاه مقدس، رونق بی سابقه ای برای شهر به ارمغان آورد و فعالیت های ساخت وساز گسترده ای در اطراف حرم آغاز شد. هرات که پیشتر دارالملک خراسان بود، جای خود را به مشهد داد و این شهر به شهر مقدس ایران تبدیل شد.

توسعه حرم و مقاومت در برابر حملات

در زمان شاه تهماسب اول، مشهد چندین بار مورد حمله خان های شیبانی ازبک قرار گرفت. در سال ۹۳۶ هجری قمری، شیبانیان یک بار شهر را تصرف کردند. اما سال ۹۹۷ هجری قمری فاجعه بارترین سال برای مشهد بود؛ عبدالمؤمن شیبانی پس از چهار ماه محاصره، شهر را مجبور به تسلیم کرد و خیابان ها مملو از خون شدند. غارت و تاراج بی رحمانه ای صورت گرفت و حتی منطقه مقدس حرم نیز در امان نماند. شاه عباس اول، که خود مدتی در مشهد زندگی کرده بود، تا سال ۱۰۰۶ هجری قمری نتوانست مشهد را از ازبک ها بازپس گیرد.

با این حال، در دوران پادشاهی شاه عباس، اعتبار و رونق شهر مشهد رو به فزونی نهاد. او دستور به احداث شاهراهی مستقیم میان اصفهان، مشهد و هرات داد و کاروانسراها و آب انبارهای بزرگی در مسیر آن ساخته شد. از مهم ترین اقدامات وی در مشهد، احداث خیابانی مستقیم از غرب به شرق شهر (خیابان امام رضا فعلی) بود که نهری در آن جاری بود. او همچنین آب چشمه گیلاس را برای دومین بار به مشهد منتقل کرد و به توسعه حرم رضوی اهتمام ورزید. شاه عباس مشهد را به طور رسمی شهر مقدس ایران اعلام کرد تا مردم به زیارت امام هشتم شیعیان روی آورند و از سختی های سفر حج به عثمانی در امان بمانند.

نادرشاه افشار: مشهد، پایتخت ایران

با افول صفویان، نادرشاه افشار قدرت را به دست گرفت و دوران افشاریه را رقم زد. او در سال ۱۱۴۸ هجری قمری پایتخت ایران را از اصفهان به مشهد منتقل کرد. این انتخاب هوشمندانه، به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک خراسان و دسترسی به مرزهای شرقی و اهداف توسعه طلبانه نظامی نادر تا مرز هند و ترکستان بود. مشهد به مرکز سیاسی دولت او تبدیل شد و دژ کلات به عنوان یک حصار طبیعی در مواقع بحرانی عمل می کرد.

شکوه و تحولات دوران نادری

مشهد در زمان سلطنت نادرشاه به اوج شکوه خود رسید. نادر یکی از بزرگترین بانیان حرم امام رضا (ع) به شمار می آید. به شکرانه پیروزی هایش، گلدسته ای طلایی در جنوب صحن عتیق (انقلاب فعلی) و شمال غربی گنبد بنا کرد و گلدسته شاه تهماسبی را نیز بازسازی نمود تا با گلدسته جدید متناسب باشد. پس از بازگشت از هند با غنایم فراوان، هدایای بی شماری به حرم عرضه داشت و دستور داد ایوان امیرعلیشیر نوایی را با الواح زرین بپوشانند که اکنون به نام ایوان طلای نادری مشهور است. سقاخانه وسط صحن نیز به امر وی بنا گردید و چهارصد جلد کتاب به کتابخانه آستان قدس اهدا کرد.

این دوران، گرچه اوج شکوه مشهد بود، اما سختگیری های پی درپی نادر در سال های پایانی حکومتش، زندگی را برای مردم شهر دشوار و طاقت فرسا ساخت. پس از نادر و جانشینانش، شاهرخ افشار برای حدود ۵۰ سال، به طور ضعیف و تحت نفوذ امرای محلی، در بخش کوچکی از خراسان غربی به مرکزیت مشهد فرمان راند تا اینکه سرانجام در زمان فتحعلی شاه قاجار، در سال ۱۲۱۸ هجری قمری، حکومت افشاریه در مشهد به پایان رسید.

مشهد در دوران معاصر (قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی)

دوران معاصر، فصلی از تحولات سریع و عمیق در تاریخ مشهد است؛ از تعیین مرزهای جدید و وقایع مهم سیاسی در دوره قاجار و پهلوی تا توسعه زیرساخت ها و تثبیت جایگاه آن به عنوان پایتخت معنوی ایران در دوره جمهوری اسلامی.

قاجار: تحولات سیاسی و مرزبندی ها

در دوران قاجاریه، خراسان شاهد تجزیه هایی بود که منجر به تعیین مرزهای جدید شرقی ایران شد. این تحولات همزمان با مطامع استعماری روس و انگلیس در آغاز قرن نوزدهم میلادی در آسیا بود. مشهد نیز در این دوره شاهد وقایع مهمی چون اعتراضات مردمی علیه حکومت آصف الدوله، حاکم خراسان، و نیز مخالفت با واگذاری امتیاز تنباکو (قرارداد رژی) بود.

اعتراضات مردمی و واقعه به توپ بستن حرم

مشهد در زمره نخستین شهرهای کشور بود که مردم آن نسبت به انعقاد قرارداد تنباکو و ورود کارکنان شرکت رژی اعتراض کردند. در ۱۳ مهر ۱۲۷۰ هجری شمسی، مردم مشهد دست به تظاهرات زدند که با سرکوب حکومتی مواجه شد. در پی آن، تعداد زیادی از مردم در مسجد گوهرشاد متحصن شدند که در نهایت ناصرالدین شاه را مجبور کرد اجرای قرارداد را در مشهد شش ماه به تأخیر بیندازد.

یکی از مهم ترین و تلخ ترین وقایع این دوره، ماجرای به توپ بستن حرم امام رضا (ع) توسط نیروهای روسی در ۹ فروردین ۱۲۹۱ هجری شمسی بود. این اتفاق در پی مبارزات مشروطه خواهان در مشهد و در جهت ترساندن آنان و هشدار به دولت مشروطه صورت گرفت. این اقدام وحشیانه، منجر به کشته شدن بسیاری از مردم، شهروندان و زائرین شد و مشروطه خواهان در مشهد را به شدت منزوی و سرکوب کرد.

پهلوی: مدرنیزاسیون و چالش ها

دوران پهلوی، با رویکرد مدرنیزاسیون و توسعه زیرساخت ها، تغییرات گسترده ای را در شهر مشهد رقم زد. اما این دوره نیز از وقایع تلخ خالی نبود.

واقعه مسجد گوهرشاد و توسعه زیرساخت ها

مهم ترین واقعه تاریخ معاصر مشهد در این دوره، واقعه مسجد گوهرشاد در ۲۱ تیر ۱۳۱۴ بود. این قیام مردمی در اعتراض به سیاست های رضاشاه در حذف سنت های مذهبی و کشف حجاب شکل گرفت. نیروهای نظامی به تجمع کنندگان در مسجد گوهرشاد یورش بردند و تعداد بسیاری را به شهادت رساندند یا مجروح و بازداشت کردند. شدت کشتار به حدی بود که شاهدان عینی از خارج کردن چندین کامیون جنازه از صحنه کشتار روایت کرده اند.

با وجود این وقایع، توسعه زیرساخت ها نیز در مشهد ادامه یافت. راه آهن و فرودگاه احداث شدند و طرح های جامع شهری برای توسعه مشهد به سمت جنوب غربی و غرب به اجرا درآمدند. طرح نوسازی اطراف حرم امام رضا (ع) نیز توسط داریوش بوربور، معمار و شهرساز ایرانی، در سال ۱۳۴۷ ارائه و در سال ۱۳۵۰ تصویب شد. اگرچه بخش هایی از ساختمان های اطراف حرم تخریب و کسبه به بازارهای جدید منتقل شدند، اما این طرح پس از انقلاب ادامه نیافت.

جمهوری اسلامی: پایتخت معنوی و توسعه پایدار

پس از انقلاب اسلامی، مشهد به توسعه شهری و زیرساختی خود ادامه داد. این شهر در ۸ آبان ۱۳۸۸، مصادف با سالروز تولد امام هشتم شیعیان، رسماً توسط رئیس جمهور وقت و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، به عنوان «پایتخت معنوی ایران» انتخاب شد. این عنوان، جایگاه بی بدیل حرم امام رضا (ع) را در هویت شهر بیش از پیش تثبیت کرد.

توسعه های شهری و معماری در سال های اخیر شتاب بیشتری گرفته است. پروژه های بزرگ معماری با هدف تبدیل مشهد به یک شهر مدرن با معماری اسلامی-مدرن در دستور کار قرار گرفته اند. با این حال، این توسعه ها همواره بدون چالش نبوده اند و برخی کارشناسان معتقدند که ساخت وسازهای جدید در اطراف حرم مطهر، جلوه اسلامی و خط آسمانی تاریخی و فرهنگی مجموعه حرم را تحت تأثیر قرار داده اند که این مسئله اعتراضاتی را نیز به دنبال داشته و ثبت این مجموعه در میراث جهانی یونسکو را با مشکل مواجه کرده است.

چالش ها و چشم انداز آینده

مشهد امروز، با وجود جایگاه مذهبی و گردشگری خود، با چالش های متعددی مانند آلودگی های زیست محیطی، حاشیه نشینی گسترده، و معضلات اجتماعی نظیر بیکاری و فقر مواجه است. با این حال، تلاش هایی برای رفع این مشکلات در جریان است؛ از جمله استفاده از فناوری های دوست دار محیط زیست مانند راه اندازی بزرگترین نیروگاه خورشیدی و نخستین نیروگاه بیوگاز خاورمیانه در این شهر.

با دارا بودن مراکز دانشگاهی و آموزشی متعدد از جمله دانشگاه فردوسی مشهد، این شهر به قطب دوم دانشگاهی کشور پس از تهران تبدیل شده است. مشهد همچنین به عنوان یکی از قطب های پژوهشی، بهداشتی و درمانی در سطح کشور شناخته می شود و در زمینه حمایت از بیماران سرطانی و پیوند اعضا جایگاه ویژه ای دارد.

تاریخ مشهد، روایتی پیچیده از شهری است که همواره در کانون تحولات بوده است؛ از یک روستای کوچک به مکانی مقدس، و از آنجا به یک پایتخت پرجنب وجوش و سرشار از فرهنگ و تمدن. آینده مشهد، ترکیبی از حفظ اصالت تاریخی و مذهبی با رویکردهای نوین در توسعه شهری و اجتماعی خواهد بود.

مشهد، این شهر باستانی و مقدس، در طول تاریخچه پرفراز و نشیب خود، همواره مرکزی برای مقاومت، فرهنگ، و معنویت در ایران بوده است. از ریشه های کهن در سرزمین خراسان و ظهور تدریجی از دل روستاهای سناباد و نوغان، تا تبدیل شدن به پایتخت معنوی و قطب گردشگری مذهبی در جهان اسلام، این شهر داستانی طولانی و پربار را روایت می کند. هر دوره تاریخی، سهم خود را در شکل گیری هویت کنونی مشهد داشته است؛ از شکوفایی های فرهنگی دوران سامانی و تیموری، تا اوج قدرت در عصر افشاریه و سپس تحولات مدرن دوران معاصر.

امروزه مشهد نه تنها مقصد میلیون ها زائر و گردشگر است، بلکه به عنوان یک کلان شهر پویا، مرکزی برای علم، فناوری، و اقتصاد در شرق کشور به شمار می آید. درک عمیق از پیشینه این شهر، نه تنها به شناخت بهتر آن کمک می کند، بلکه چشم اندازی روشن تر برای آینده ای که بر پایه این میراث گران بها بنا خواهد شد، ارائه می دهد. مشهد، بیش از یک شهر، نمادی زنده از پیوند عمیق تاریخ، فرهنگ و معنویت در ایران است.