تاریخچه کامل شهر تئوتیئواکان: پایتخت گمشده آزتک ها

تاریخچه شهر تئوتیئواکان روایت گر شکوه و رمز و راز یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین تمدن های پیش از کلمبوس در قاره آمریکا است. این شهر باستانی که در فلات مرکزی مکزیک قرار دارد، از حدود ۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تا حدود ۷۵۰ میلادی، کانون قدرت و فرهنگ بود و اهرام عظیم و معماری پیچیده اش، همچنان پس از قرن ها، گواه نبوغ ساکنانش است. کشف و بررسی این سایت باستانی، پرده از اسرار یک کلان شهر که بدون هیچ گونه سیستم نوشتاری شناخته شده ای رشد کرد و به اوج رسید، برمی دارد.

تئوتیئواکان: نامی باستانی، ریشه هایی عمیق

نام «تئوتیئواکان» که امروزه این شهر باستانی با آن شناخته می شود، در واقع توسط مردمان آزتک (ناواتل زبان) و قرن ها پس از فروپاشی آن، بر این مکان نهاده شد. این واژه در زبان ناهواتل، معانی متفاوتی از جمله «محل تولد خدایان» یا «مکانی که در آن انسان ها به خدا تبدیل می شوند» را تداعی می کند. این نام گذاری از اسطوره های خلقت آزتک ها الهام گرفته شده بود که معتقد بودند خدایان در همین محل، جهان را آفریدند. اما نام اصلی که ساکنان اولیه این شهر بر آن نهاده بودند، همچنان در هاله ای از ابهام باقی مانده است.

در کتیبه های هیروگلیف تمدن مایا، گاهی به این شهر با عنوان «پوه» (Puh) به معنای «مکان نی» اشاره شده است. این نامگذاری نشان می دهد که مایاها، این شهر را به دلیل وجود نی زارها و محیط آبی خاص دره مکزیک، با این عنوان می شناختند. در تمدن مایا، اصطلاح «تولان» (Tollan) نیز به معنای «مکانی از نی ها» برای اشاره به مراکز شهری بزرگ و مهم در آمریکای میانه استفاده می شد، که این موضوع در اوایل قرن بیستم، سردرگمی هایی را در میان باستان شناسان ایجاد کرده بود؛ چرا که نمی دانستند آیا تئوتیئواکان همان «تولان» توصیف شده در متون تاریخی است یا خیر. با این حال، پژوهش های جدید نشان داده اند که «تولان» در واقع اصطلاحی عمومی برای شهرهای بزرگ و پرجمعیت بوده است.

پژوهش های اخیر، به ویژه تحقیقاتی که در سال ۲۰۱۸ توسط باستان شناس ورونیکا اورتگا از موسسه ملی مردم شناسی و تاریخ مکزیک انجام شد، نشان می دهد که نام این شهر ممکن است در قرن شانزدهم و توسط اسپانیایی ها، تغییر یافته باشد. او معتقد است که نام اصلی شهر احتمالاً «تئوواکان» (Teohuacan) به معنای «شهر خورشید» بوده است. این فرضیه، با توجه به اهمیت هرم خورشید در این شهر و نقش محوری آن در اسطوره های محلی، منطقی به نظر می رسد و به درک عمیق تر ارتباط بین نام و کارکرد مذهبی این شهر کمک می کند.

آغاز یک تمدن باشکوه: پایه گذاری تئوتیئواکان (حدود ۲۰۰ ق.م تا ۱ میلادی)

ریشه های شهر تئوتیئواکان، مانند بسیاری از جنبه های آن، پیچیده و تا حد زیادی ناشناخته است. اولین نشانه های سکونت انسانی در این دره، به حدود ۶۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد؛ زمانی که کشاورزان محلی در کنار چشمه های مرکزی مکزیک شروع به تجمع کردند. تا سال ۲۰۰ پیش از میلاد، این منطقه شامل چندین دهکده کوچک پراکنده بود که عمدتاً بر پایه کشاورزی امرار معاش می کردند.

تئوری های مختلفی در مورد بنیانگذاران اصلی این شهر وجود دارد. برای سالیان طولانی، باستان شناسان بر اساس متون استعماری، تولتک ها را سازندگان تئوتیئواکان می دانستند. اما با کشف اینکه تمدن تولتک قرن ها پس از شکوفایی تئوتیئواکان به وجود آمد، این نظریه رد شد. اکنون فرضیه های دیگری مطرح هستند که گروه های قومی متعددی از جمله ناهوا، اوتومی، یا توتوناک را از ساکنان اولیه این شهر می دانند.

یکی از رویدادهای کلیدی که به رشد سریع تئوتیئواکان کمک کرد، فوران آتشفشان «زیلته» (Xitle) در حدود سال ۵۰ پیش از میلاد بود. این فوران، باعث مهاجرت گسترده جمعیت از مناطق اطراف، به ویژه از دره مکزیک، به سمت تئوتیئواکان شد. این سیل مهاجران، جمعیت شهر را به طرز چشمگیری افزایش داد و زمینه را برای توسعه سریع شهری و معماری فراهم آورد.

موقعیت جغرافیایی تئوتیئواکان در دره مکزیک، مزایای استراتژیک فراوانی داشت. دسترسی به منابع آبی کافی، خاک حاصلخیز و همچنین بهره برداری از سیستم کشاورزی پیشرفته «چینامپا» (Chinampa) که از باتلاق ها و اراضی مرطوب برای کشت بهره می برد، به تأمین غذای جمعیت رو به رشد شهر کمک شایانی کرد. این توانایی در تولید مواد غذایی و مدیریت منابع، امکان تخصصی سازی نیروی کار و سرمایه گذاری بر پروژه های عظیم ساختمانی را فراهم آورد. ساخت وسازهای اولیه در شهر تئوتیئواکان از حدود ۲۰۰ سال پیش از میلاد آغاز شد و اولین سازه های عظیم، از جمله هرم خورشید، در حدود سال ۱۰۰ میلادی تکمیل گشتند که این خود نشانه ای از سازماندهی و توانایی مهندسی بی نظیر این تمدن نوپا بود.

دوران طلایی: شکوفایی و گسترش امپراتوری (حدود ۱ تا ۶۵۰ میلادی)

از قرن اول تا اواسط قرن هفتم میلادی، تئوتیئواکان به اوج قدرت و عظمت خود رسید و به یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین مراکز شهری در آمریکای میانه تبدیل شد. این دوره، شاهد رشد چشمگیر جمعیت، نوآوری های معماری و مهندسی، و گسترش نفوذ فرهنگی و اقتصادی این تمدن بود.

رشد و توسعه شهری

در اوج شکوفایی خود، تئوتیئواکان با جمعیتی که تخمین زده می شود بین ۱۲۵,۰۰۰ تا ۲۵۰,۰۰۰ نفر بوده، به بزرگترین کلان شهر قاره آمریکا و در میان شش شهر بزرگ جهان در آن زمان قرار گرفت. طراحی شهری این مرکز تمدنی، بی نظیر و پیشرو بود. شبکه شهری با محوریت «خیابان مردگان» (Avenue of the Dead) که به طول بیش از دو کیلومتر امتداد داشت و با همسویی های نجومی دقیقی ساخته شده بود، ستون فقرات شهر را تشکیل می داد.

شهر تئوتیئواکان از مجتمع های مسکونی چند طبقه تشکیل شده بود که خانه های بزرگی را برای چندین خانواده در خود جای می دادند. این آپارتمان ها عمدتاً با گچ ساخته شده بودند و دیوارهایشان با نقاشی های دیواری استادانه تزئین می شدند. جدای از مناطق مسکونی، شهر دارای مناطق صنعتی تفکیک شده ای بود که به کارگاه های سفالگران، طلاسازان و صنعتگران ابسیدین اختصاص داشت. تولید سفالینه های منحصر به فرد و ابزارهای کاربردی از سنگ ابسیدین، این شهر را به یک مرکز تجاری مهم تبدیل کرده بود که محصولاتش به سراسر آمریکای میانه صادر می شد. این ساختار شهری سازمان یافته، گواه پیچیدگی اجتماعی و اقتصادی این تمدن بود.

شاهکارهای معماری و مهندسی

تئوتیئواکان با اهرام و معابد عظیم خود، نمادی از عظمت معماری پیش از کلمبوس است.

هرم خورشید (Pyramid of the Sun)

هرم خورشید، بزرگترین بنا در تئوتیئواکان و سومین هرم بزرگ جهان (پس از اهرام چولولا و جیزه) است که حدود ۲۰۰ سال پس از میلاد مسیح ساخته شد. این هرم عظیم با ارتفاع ۶۳ متر و مساحت پایه ای حدود ۲۱۵ متر مربع، در امتداد خیابان مردگان قرار دارد. ساخت آن حدود سه میلیون تن سنگ، پاره آجر و آجر را به خود اختصاص داده است. در سال ۱۹۷۱، باستان شناسان ورودی یک تونل ناشناخته ۹۷ متری را در زیر نوک هرم کشف کردند که به یک سیستم غارمانند مصنوعی منتهی می شد. این تونل و غار، نشانه هایی از یک چشمه طبیعی و بقایای مراسم هایی با استفاده از آب و آتش را در خود جای داده بودند که اهمیت مذهبی این بنا را دوچندان می کرد.

هرم ماه (Pyramid of the Moon)

هرم ماه، دومین هرم بزرگ تئوتیئواکان است که در حدود ۲۵۰ سال پس از میلاد مسیح تکمیل شد. این هرم با طولی حدود ۱۵۰ متر، در انتهای شمالی خیابان مردگان قرار دارد. اگرچه ارتفاع آن کمی کوتاه تر از هرم خورشید است، اما به دلیل ساخت آن بر روی یک مکان مرتفع تر، از نظر ظاهری هم ارتفاع با هرم خورشید به نظر می رسد. در بالای هرم ماه، سکویی برای برگزاری مراسم قربانی، از جمله قربانی های انسانی و حیوانی، به افتخار الهه بزرگ باروری و آب، وجود داشت. این هرم و مجسمه های مرتبط با آن، به این الهه تقدیم شده بودند و نقش مرکزی او را در مذهب تئوتیئواکان نشان می دادند.

معبد خدای مار پردار (Temple of the Feathered Serpent / Quetzalcoatl Temple)

این معبد در منطقه «سیودادلا» (Ciudadela) قرار دارد و از اهمیت مذهبی و سیاسی بالایی برخوردار بود. تزئینات مجسمه ای آن، به ویژه سر مار پردار (کوتزالکواتل) و خدای باران (تلالوک)، از برجسته ترین نمونه های هنر تئوتیئواکان است. این معبد بارها بازسازی و گسترش یافت، که نشان دهنده تغییرات در تمرکز قدرت و مذهب در طول تاریخ شهر بود. سبک معماری «تالود-تیبلرو» (Talud-Tablero)، که شامل یک بخش شیب دار (تالود) و یک بخش مستطیل شکل مسطح (تیبلرو) در بالای آن است، در تئوتیئواکان توسعه یافت و به سرعت در سراسر آمریکای میانه گسترش یافت و به نمادی از نفوذ فرهنگی این شهر تبدیل شد.

فرهنگ، هنر و زندگی روزمره

فرهنگ تئوتیئواکان با نوآوری های هنری و صنعتی آن شناخته می شود. سفالگری منحصربه فرد، به ویژه ظروف سفالین نازک و نارنجی رنگ، و تولید انبوه ابزارهای کاربردی از سنگ ابسیدین، نشان دهنده تخصص بالای صنعتگران این شهر بود. این محصولات، علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، به مناطق دوردست نیز صادر می شدند و شبکه تجاری گسترده ای را شکل می دادند.

نقاشی های دیواری خیره کننده، از جمله نقاشی های معروف «واگنر مورالز» (Wagner Murals)، از دیگر جنبه های برجسته هنر تئوتیئواکان است. این نقاشی ها که اغلب با رنگ های قرمز، طلایی و سبز تزئین شده اند، صحنه های مذهبی، اسطوره ای و زندگی روزمره را به تصویر می کشیدند و از نظر هنری، در سراسر آمریکای میانه بی رقیب بودند. این نقاشی ها اطلاعات ارزشمندی درباره باورها و جهان بینی ساکنان تئوتیئواکان به دست می دهند.

سیستم مذهبی تئوتیئواکان حول محور خدایان متعددی از جمله «الهه بزرگ» (Great Goddess) که به عنوان خدای اصلی باروری، آب و زمین پرستش می شد، «خدای طوفان» (Storm God)، و «خدای ریش سفید و مسن» (Old or Aged God) می چرخید. مراسم مذهبی و قربانی ها، از جمله قربانی های انسانی و حیوانی، نقش محوری در پیشرفت و حفظ قدرت شهر ایفا می کردند. پژوهشگران معتقدند که قربانی ها عمدتاً جنگجویان دشمنی بودند که در جنگ ها اسیر شده و برای این مراسم مذهبی به شهر آورده می شدند تا به این وسیله، رونق و پیشرفت شهر تضمین شود.

در اوج خود، تئوتیئواکان نه تنها یک مرکز قدرت سیاسی و اقتصادی بود، بلکه به عنوان کانون مذهبی و فرهنگی بی بدیل در دنیای جدید عصر خود مطرح شد. اهرام عظیم و نقاشی های دیواری باشکوه آن، نمادی از تعهد عمیق این تمدن به جهان بینی مذهبی خود بود.

ساختار اجتماعی شهر نیز پیچیده بود و شامل طبقات حاکم، صنعتگران، کشاورزان و مهاجران می شد. شواهد باستان شناسی نشان می دهد که تئوتیئواکان شهری چندقومیتی بود و چندین زبان در آن رواج داشت، با مناطقی مجزا برای ساکنان اوتومی، زاپوتک، میکستک، مایا و ناهوا. این تنوع فرهنگی و قومیتی، به غنای این تمدن افزود. تعاملات و نفوذ فرهنگی با تمدن های مایا، زاپوتک و میکستک، از طریق مبادلات تجاری و فرهنگی، به طور گسترده ای وجود داشت و این شهر به عنوان یک مرکز تأثیرگذار در منطقه شناخته می شد.

غروب یک تمدن: دلایل زوال و فروپاشی (حدود ۶۵۰ تا ۷۵۰ میلادی)

در اوایل قرن هفتم میلادی، تئوتیئواکان که برای قرن ها در اوج قدرت و شکوفایی بود، شروع به افول کرد و در نهایت، در حدود ۷۵۰ میلادی، بخش های زیادی از آن به متروکه ای تبدیل شد. باستان شناسان شواهد گسترده ای از آتش سوزی ها و تخریب های عمدی بناها، به ویژه در بخش های مرکزی شهر و بناهای مرتبط با طبقه حاکم، کشف کرده اند. این شواهد، نظریه های اولیه مبنی بر حمله مهاجمان خارجی را تا حد زیادی رد می کنند.

نظریه های اصلی در مورد زوال تئوتیئواکان بر چندین عامل متمرکز هستند:

• شورش داخلی: شواهد مبنی بر آتش سوزی هدفمند کاخ ها، معابد و خانه های طبقه حاکم، قوی ترین دلیل برای فرضیه شورش داخلی است. این نظریه بیان می کند که ناآرامی های اجتماعی و سیاسی، احتمالاً ناشی از افزایش نابرابری و نارضایتی طبقات فرودست، منجر به شورش هایی شد که به تخریب عمدی مراکز قدرت و مذهبی انجامید. این آتش سوزی ها، به سرعت در سراسر شهر گسترش یافت و بخش های وسیعی را در بر گرفت.
• تغییرات آب و هوایی و خشکسالی های طولانی: شواهد اقلیمی نشان می دهد که در اواسط قرن ششم میلادی، به ویژه در سال های ۵۳۵-۵۳۶، منطقه آمریکای میانه شاهد خشکسالی های طولانی و شدیدی بوده است. این خشکسالی ها تأثیر مخربی بر کشاورزی و منابع آبی شهر داشت. کاهش منابع غذایی و آب، به نوبه خود، به سوءتغذیه گسترده در میان جمعیت منجر شد، که شواهد آن در تحلیل اسکلت های مکشوفه از قرن ششم میلادی آشکار است. سوءتغذیه، بیماری و کاهش توان تولیدی، می تواند به تضعیف ساختار اجتماعی و اقتصادی شهر کمک کرده باشد.
• کاهش تدریجی جمعیت و فروپاشی ساختار اجتماعی: ترکیبی از عوامل داخلی و محیطی، به کاهش تدریجی جمعیت شهر از قرن ششم میلادی انجامید. با تضعیف طبقه حاکم، افزایش سوءتغذیه و از بین رفتن منابع، ساختارهای اجتماعی که برای حفظ یک کلان شهر پیچیده ضروری بودند، شروع به فروپاشی کردند.

پس از افول تئوتیئواکان، شهرهای نزدیک دیگری مانند کولوا (Cholula)، زوچیکالکو (Xochicalco) و کاکاکستلا (Cacaxtla) برای پر کردن خلأ قدرت ناشی از سقوط این تمدن، با یکدیگر به رقابت پرداختند. این شهرها، اغلب با الهام از سبک های معماری و هنری تئوتیئواکان، شروع به رشد کردند، اما هیچ کدام نتوانستند به عظمت و نفوذ تئوتیئواکان دست یابند. زوال ناگهانی تئوتیئواکان، همچنان یکی از بزرگترین معماهای باستان شناسی آمریکای میانه باقی مانده است.

تئوتیئواکان امروز: کاوش ها و کشفیات نوین

با وجود گذشت قرن ها از فروپاشی تئوتیئواکان، این شهر باستانی هرگز به طور کامل فراموش نشد. از اواخر قرن هفدهم، کارلوس دسی گوانزا وای جونگورا، یکی از پیشگامان باستان شناسی، حفاری های اولیه را در اطراف هرم خورشید آغاز کرد. در قرن نوزدهم نیز حفاری های جزئی تری صورت گرفت، اما پروژه بزرگ و سیستماتیک حفاری و بازسازی، از سال ۱۹۰۵ تحت نظارت لئوپولدو باترس شروع شد. هرم خورشید برای جشن صدمین سالگرد استقلال مکزیک در سال ۱۹۱۰ بازسازی شد.

در دهه های بعد، پروژه های بزرگتری به منظور حفاری و مطالعه بخش های مختلف شهر، از جمله سیودادلا و خیابان مردگان، انجام شد. از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۶۵، پروژه بزرگی تحت نظارت جورج اکوستا، برای پاکسازی و استحکام بخشی خیابان مردگان و حفاری کاخ کواتزال پا پالوت (Quetzalpapalotl Palace) صورت گرفت.

یکی از مهمترین کشفیات در سال ۱۹۷۱ رخ داد، زمانی که کارگران در حین عملیات «صدا و نور» (Sound and Light Show) در زیر هرم خورشید، ورودی یک تونل ۹۷ متری را کشف کردند که به یک سیستم غارمانند مصنوعی منتهی می شد. در ابتدا تصور می شد که این غار طبیعی است، اما تحقیقات بعدی نشان داد که این تونل به طور کامل توسط انسان ساخته شده است.

در سال های اخیر، تکنیک ها و ابزارهای جدید باستان شناسی، از جمله استفاده از ربات های کاوشگر مانند «تلالوک II-TC» (Tlaloc II-TC)، به اکتشافات بی سابقه ای منجر شده است. در سال ۲۰۰۵، پس از یک بارندگی شدید، تونلی به طول ۳۳۰ فوت (حدود ۱۰۰ متر) در زیر معبد خدای مار پردار کشف شد که درب ورودی آن پنهان مانده بود. در سال ۲۰۱۳، ربات تلالوک II-TC تحت نظارت سرجیو گومز چاوز، به این تونل نفوذ کرد و یافته های اسرارآمیزی را کشف نمود.

از جمله این یافته ها، گوی های عجیب زرد رنگی بودند که هسته ای سفالین داشتند و با اکسیداسیون پیریت (طلای ابلهان) پوشیده شده بودند. فرض بر این است که این گوی ها در ابتدا فلزی و براق بوده اند و به عنوان لوسترهایی درخشان به کار می رفته اند. کشفیات دیگر شامل ماسک هایی پوشیده از بلورهای کوارتز و یشم در ظروف سفالین با قدمت ۱۰۰ سال پیش از میلاد بود. این یافته ها، نه تنها به درک ما از تکنولوژی و هنر تئوتیئواکان افزودند، بلکه پرسش های جدیدی را در مورد باورها و آداب مذهبی ساکنان آن مطرح کردند.

امروزه، تئوتیئواکان به عنوان یکی از مهمترین سایت های میراث جهانی یونسکو (که از سال ۱۹۸۷ ثبت شده است) و پربازدیدترین مکان باستان شناسی در مکزیک، سالانه میلیون ها گردشگر و پژوهشگر را به سوی خود جذب می کند. با این حال، حفظ این میراث باستانی با چالش هایی نیز روبروست، از جمله فشار توسعه شهری و ساخت وسازهای اطراف که حریم سایت را تهدید می کند. تلاش های بی وقفه باستان شناسان و سازمان های بین المللی برای حفظ و مطالعه این شهر باستانی ادامه دارد تا اسرار آن برای نسل های آینده نیز محفوظ بماند.

کشفیات اخیر، به ویژه در تونل های زیر اهرام، نشان می دهد که هنوز هم بخش های ناشناخته و اسرارآمیزی از تئوتیئواکان وجود دارد که می تواند پرده از حقایق ناگفته ای درباره این تمدن بردارد.

نتیجه گیری: میراثی ماندگار در دل تاریخ

شهر تئوتیئواکان، با اهرام سر به فلک کشیده، خیابان های منظم و نقاشی های دیواری سحرآمیز خود، فراتر از یک مجموعه ویرانه باستانی، نمادی از نبوغ، سازماندهی و پیچیدگی تمدن های پیش از کلمبوس در آمریکای میانه است. این کلان شهر باستانی، در اوج خود نه تنها از نظر جمعیت و وسعت، بلکه از نظر تأثیر فرهنگی و مذهبی نیز بی بدیل بود و ردپای نفوذ آن را می توان در بسیاری از مناطق دوردست آن دوره یافت.

تاریخچه شهر تئوتیئواکان، با وجود تمام پژوهش ها و کاوش های انجام شده، همچنان مملو از پرسش های بی پاسخ است. بنیانگذاران ناشناس، زبان اصلی ساکنان، و دلایل دقیق زوال ناگهانی آن، از جمله اسراری هستند که باستان شناسان همچنان در پی کشف آن ها هستند. با این حال، همین ابهامات و رمز و رازها، جذابیت این مکان شگفت انگیز را دوچندان می کند و آن را به گنجینه ای بی بها در تاریخ بشریت تبدیل می نماید.

تئوتیئواکان، نه تنها یک مقصد گردشگری برجسته، بلکه یک آزمایشگاه زنده برای درک پیچیدگی های تمدن های باستانی است. این شهر باستانی، به ما یادآوری می کند که گذشته، هرچند غبارآلود و پر رمز و راز باشد، همچنان درس های بی شماری برای حال و آینده دارد و نمادی از عظمت و توانایی های شگفت انگیز انسان است.