تنوع زیستی چقدر متنوع است؟

زندگی بر روی کره زمین در تمام اشکال و ابعاد خود از کوچک ترین میکروارگانیسم ها گرفته تا بزرگ ترین پستانداران و از ژرف ترین اقیانوس ها تا بلندترین کوهستان ها گستره ای خیره کننده از تنوع را به نمایش می گذارد. این گوناگونی بی نظیر حیات که با نام «تنوع زیستی» شناخته می شود نه تنها عامل زیبایی و شگفتی سیاره ماست بلکه ستون فقرات بقای انسان و پایداری اکوسیستم ها محسوب می شود. هوایی که تنفس می کنیم آبی که می نوشیم و غذایی که می خوریم همگی به طور مستقیم یا غیرمستقیم به سلامت و پویایی این شبکه پیچیده زیستی وابسته هستند. با این حال فعالیت های انسانی و تغییرات محیطی ناشی از آن این گستره حیاتی را در معرض تهدیدی جدی قرار داده است. درک عمیق تنوع زیستی سطوح مختلف آن ارزش های بی شمارش و چالش هایی که پیش رو دارد گام نخست برای یافتن راهکارهای مؤثر و حفظ این میراث گرانبها برای نسل های آینده است.

تنوع زیستی چیست؟

تنوع زیستی یا بیودایورسیتی به مجموعه ای از جانداران زنده در تمام اشکال و تعاملات آن ها در محیط های مختلف اشاره دارد. این مفهوم نه تنها شامل انواع گونه های گیاهی جانوری قارچی و میکروارگانیسم ها می شود بلکه به گوناگونی درون هر گونه (تنوع ژنتیکی) و همچنین تنوع اکوسیستم ها (زیست بوم ها) که این جانداران در آن ها زندگی می کنند و با محیط فیزیکی اطراف خود در تعامل هستند نیز می پردازد. تنوع زیستی در واقع نشان دهنده پیچیدگی و غنای حیات بر روی کره زمین است و حاصل میلیون ها سال فرگشت و سازگاری موجودات با شرایط متغیر محیطی است. این شبکه حیات از یک باکتری تک سلولی در خاک گرفته تا جنگل های انبوه یا صخره های مرجانی پر جنب وجوش همگی بخشی از این گستره وسیع هستند.

اهمیت و ارزش تنوع زیستی

اهمیت تنوع زیستی فراتر از ارزش های ذاتی و زیبایی شناختی آن است؛ این گوناگونی حیات خدمات حیاتی و جبران ناپذیری را برای انسان و سیاره زمین فراهم می کند. از نظر اقتصادی خدمات اکوسیستمی نظیر تصفیه آب و هوا گرده افشانی محصولات کشاورزی کنترل آفات و بیماری ها و جلوگیری از فرسایش خاک ارزش تریلیون ها دلار در سال تخمین زده می شود. تنوع زیستی همچنین منبع اصلی غذا دارو مواد اولیه صنعتی و مصالح ساختمانی است. بسیاری از داروهای نوین از ترکیبات موجود در گیاهان جانوران و میکروارگانیسم ها مشتق شده اند. از منظر پایداری اکوسیستم های متنوع در برابر تغییرات محیطی و تنش ها مقاوم تر هستند و توانایی بیشتری برای بازیابی پس از آسیب ها دارند. علاوه بر این تنوع زیستی دارای ارزش های فرهنگی روحی و آموزشی است و الهام بخش هنر علم و گردشگری محیطی است.

سطوح تنوع زیستی

تنوع زیستی معمولاً در سه سطح اصلی مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد که هر یک لایه مهمی از گوناگونی حیات را نشان می دهند. اولین سطح تنوع ژنتیکی است که به تفاوت های ژنتیکی درون جمعیت های یک گونه و بین گونه های مختلف اشاره دارد. این تنوع ژنتیکی امکان سازگاری گونه ها با تغییرات محیطی و مقاومت در برابر بیماری ها را فراهم می کند. سطح دوم تنوع گونه ای است که شاید شناخته شده ترین سطح باشد و به تعداد و فراوانی نسبی گونه های مختلف در یک منطقه یا در کل کره زمین می پردازد. این سطح شامل گستره وسیعی از موجودات از باکتری ها و قارچ ها گرفته تا گیاهان و جانوران است. سطح سوم تنوع اکوسیستمی است که به گوناگونی زیست بوم ها و مجموعه های زیستی مختلف در یک منطقه جغرافیایی یا در سطح جهانی اشاره دارد. این سطح شامل تنوع جنگل ها تالاب ها کویرها اقیانوس ها کوهستان ها و سایر محیط هایی است که جانداران در آن ها زندگی می کنند و با یکدیگر و با محیط بی جان تعامل دارند.

تنوع زیستی در خطر است

متاسفانه تنوع زیستی کره زمین با سرعتی بی سابقه در حال کاهش است. این پدیده که اغلب به عنوان «ششمین انقراض بزرگ» در تاریخ زمین شناسی شناخته می شود عمدتاً ناشی از فعالیت های انسانی است. عوامل متعددی دست به دست هم داده اند تا این گستره حیاتی را در معرض تهدید قرار دهند و بقای بسیاری از گونه ها و اکوسیستم ها را به خطر اندازند. درک این عوامل تهدیدکننده برای تدوین راهبردهای مؤثر حفاظتی امری ضروری است. این چالش جهانی نیازمند اقدامی هماهنگ در سطوح محلی ملی و بین المللی است تا از فروپاشی شبکه های حیاتی که به بقای خودمان وابسته هستیم جلوگیری شود.

تخریب زیستگاه

یکی از اصلی ترین عوامل کاهش تنوع زیستی تخریب تکه تکه شدن و دگرگونی زیستگاه های طبیعی است. توسعه شهرها کشاورزی فشرده احداث جاده ها و زیرساخت ها و سایر تغییرات کاربری زمین فضاهای مورد نیاز گونه ها برای زندگی تولید مثل و تغذیه را از بین می برند یا آن ها را به بخش های کوچکتر و ایزوله تر تقسیم می کنند. این تکه تکه شدن جابجایی گونه ها را دشوار کرده جمعیت ها را کوچک و آسیب پذیر می سازد و تعاملات اکولوژیکی ضروری را مختل می کند. در نتیجه بسیاری از گونه ها توانایی بقا در زیستگاه های تخریب شده را از دست داده و به سمت انقراض سوق داده می شوند.

برداشت بی رویه و استفاده ناپایدار

برداشت بیش از حد از منابع طبیعی شامل شکار بی رویه ماهیگیری صنعتی گسترده قطع درختان جنگلی و جمع آوری بی ضابطه گیاهان دارویی یا تزئینی می تواند جمعیت گونه ها را به سرعت کاهش داده و آن ها را در معرض خطر انقراض قرار دهد. زمانی که سرعت برداشت از توانایی گونه برای بازسازی و تولید مثل فراتر می رود جمعیت آن کاهش یافته و در نهایت ممکن است از بین برود. این مشکل به ویژه در مورد گونه هایی که چرخه زندگی کندی دارند یا در زیستگاه های محدودی یافت می شوند حادتر است. استفاده ناپایدار از منابع تعادل ظریف اکوسیستم ها را بر هم می زند و منجر به کاهش گوناگونی زیستی می شود.

آلودگی محیط زیست

انواع مختلف آلودگی شامل آلودگی آب خاک و هوا تأثیرات مخربی بر تنوع زیستی دارند. مواد شیمیایی سمی فلزات سنگین پلاستیک ها آلاینده های صنعتی و کشاورزی فاضلاب ها و پسماندها می توانند مستقیماً به جانداران آسیب رسانده توانایی تولید مثل آن ها را کاهش دهند یا زیستگاه هایشان را غیرقابل سکونت کنند. به عنوان مثال آلودگی آب می تواند منجر به مرگ و میر ماهی ها و سایر موجودات آبزی شود در حالی که آلودگی خاک می تواند کیفیت زیستگاه گیاهان و جانوران خاکزی را کاهش دهد. آلودگی نوری و صوتی نیز می توانند رفتار و چرخه زندگی بسیاری از گونه ها را مختل کنند.

گونه های بیگانۀ مهاجم

ورود یا معرفی گونه های غیربومی به اکوسیستم های جدید خواه به صورت عمدی یا تصادفی می تواند پیامدهای فاجعه باری برای تنوع زیستی بومی داشته باشد. گونه های مهاجم اغلب فاقد شکارچیان طبیعی یا عوامل کنترل کننده در زیستگاه جدید خود هستند و می توانند به سرعت تکثیر شده و با گونه های بومی برای منابع (غذا فضا نور) رقابت کنند. آن ها همچنین ممکن است مستقیماً گونه های بومی را شکار کرده یا بیماری های جدیدی را منتقل کنند که گونه های بومی در برابر آن ها مقاوم نیستند. این پدیده یکی از مهم ترین عوامل کاهش تنوع زیستی در سطح جهانی محسوب می شود و کنترل و ریشه کنی گونه های مهاجم بسیار دشوار و پرهزینه است.

تغییر اقلیم

تغییرات سریع و گسترده در الگوهای آب و هوایی شامل افزایش دما تغییر در میزان بارش بالا آمدن سطح آب دریاها و افزایش فراوانی و شدت رویدادهای حدی (مانند خشکسالی ها سیل ها و طوفان ها) تأثیرات عمیقی بر تنوع زیستی دارد. بسیاری از گونه ها توانایی سازگاری با این تغییرات سریع را ندارند و مجبور به مهاجرت به مناطق جدید می شوند. اما تکه تکه شدن زیستگاه ها اغلب مانع این مهاجرت شده و گونه ها در تله های اکولوژیکی گرفتار می شوند. تغییر اقلیم همچنین می تواند زمان بندی رویدادهای مهم زندگی گونه ها (مانند گل دهی مهاجرت و تولید مثل) را بر هم زده و تعاملات ضروری بین گونه ها را مختل کند. اکوسیستم های حساس مانند صخره های مرجانی و مناطق قطبی به ویژه در برابر تغییر اقلیم آسیب پذیر هستند.

جنگل زدایی و بیابان زایی

جنگل زدایی یعنی قطع درختان در مقیاس وسیع یکی از عوامل اصلی تخریب زیستگاه و کاهش تنوع زیستی است. جنگل ها زیستگاه بسیاری از گونه ها هستند و نقش حیاتی در تنظیم چرخه های آب و هوا تثبیت خاک و جذب دی اکسید کربن دارند. از بین رفتن جنگل ها منجر به از دست رفتن مستقیم زیستگاه افزایش فرسایش خاک تغییر رژیم های آبی و کاهش توانایی اکوسیستم برای ارائه خدمات حیاتی می شود. بیابان زایی که به تخریب زمین در مناطق خشک و نیمه خشک و تبدیل آن به شرایط شبیه بیابان اشاره دارد نیز منجر به از دست رفتن پوشش گیاهی کاهش حاصلخیزی خاک و نابودی زیستگاه برای گونه های بومی می شود. این دو پدیده اغلب با یکدیگر مرتبط هستند و اثرات مخرب آن ها بر تنوع زیستی تشدید می شود.

لیست قرمز تنوع زیستی

لیست قرمز گونه های در معرض تهدید اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN Red List) جامع ترین موجودی جهانی از وضعیت بقای گونه های گیاهی و جانوری است. این لیست با ارزیابی علمی خطر انقراض برای هزاران گونه ابزاری حیاتی برای اطلاع رسانی در مورد بحران تنوع زیستی و هدایت اقدامات حفاظتی فراهم می کند. گونه ها بر اساس معیارهای مشخصی در دسته های مختلفی مانند «در بحران انقراض» «در خطر انقراض» و «آسیب پذیر» قرار می گیرند. آمارهای این لیست بسیار نگران کننده است و نشان می دهد که درصد قابل توجهی از گروه های مختلف جانداران از جمله پستانداران دوزیستان و پرندگان در معرض خطر انقراض قرار دارند. این لیست به طور مداوم به روز می شود و تصویری رو به وخامت از وضعیت حیات بر روی کره زمین ارائه می دهد هرچند که تنها بخش کوچکی از کل گونه های تخمینی زمین تاکنون به طور کامل ارزیابی شده اند.

راهبردهای حفاظت از تنوع زیستی

حفاظت از تنوع زیستی نیازمند مجموعه ای از راهبردها و اقدامات در سطوح مختلف است. این راهبردها شامل حفاظت از گونه ها در زیستگاه های طبیعی آن ها (حفاظت درجا) و همچنین حفاظت خارج از زیستگاه (حفاظت برون جا) می شود. علاوه بر این پرداختن به ریشه های کاهش تنوع زیستی مانند تخریب زیستگاه و استفاده ناپایدار از اهمیت بالایی برخوردار است. آموزش محیط زیست و افزایش آگاهی عمومی نیز نقش کلیدی در بسیج حمایت برای حفاظت از تنوع زیستی ایفا می کنند. اقدامات حفاظتی مؤثر نیازمند همکاری بین دولت ها سازمان های غیردولتی جوامع محلی بخش خصوصی و پژوهشگران است.

مناطق حفاظت شده

ایجاد و مدیریت شبکه ای از مناطق حفاظت شده مانند پارک های ملی پناهگاه های حیات وحش و ذخایر طبیعی یکی از مؤثرترین راهبردها برای حفاظت درجا از تنوع زیستی است. این مناطق با تعیین مرزهای مشخص و اعمال مقررات حفاظتی زیستگاه های مهم و گونه های آسیب پذیر را از فعالیت های مخرب انسانی مانند جنگل زدایی شکار و توسعه بی رویه محافظت می کنند. مناطق حفاظت شده نه تنها پناهگاهی برای گونه های در معرض خطر فراهم می کنند بلکه به حفظ فرآیندهای اکولوژیکی ضروری و ارائه خدمات اکوسیستمی کمک می کنند. مدیریت موفقیت آمیز این مناطق نیازمند برنامه ریزی دقیق نظارت مستمر و مشارکت جوامع محلی است.

بانک ذخایر زیستی

حفاظت برون جا که شامل نگهداری گونه ها و مواد ژنتیکی آن ها خارج از زیستگاه طبیعی است مکمل مهمی برای حفاظت درجا محسوب می شود. بانک های ذخایر زیستی مانند بانک های بذر بانک های ژن و مجموعه های کشت بافت نمونه های ژنتیکی گونه های گیاهی و جانوری را برای استفاده در آینده ذخیره می کنند. باغ های گیاه شناسی باغ وحش ها و مراکز تکثیر نیز در این دسته قرار می گیرند و نقش مهمی در تکثیر گونه های در معرض خطر و برنامه های معرفی مجدد آن ها به طبیعت ایفا می کنند. این روش ها به ویژه برای گونه هایی که در طبیعت با خطر انقراض فوری روبرو هستند یا جمعیت های بسیار کوچکی دارند اهمیت دارند.

تجربه هایی موفق در حفاظت

در سراسر جهان نمونه های موفق بسیاری از اقدامات حفاظتی وجود دارد که نشان دهنده امکان معکوس کردن روند کاهش تنوع زیستی است. این تجربه ها اغلب شامل ترکیبی از راهبردها از جمله ایجاد و مدیریت مؤثر مناطق حفاظت شده اجرای برنامه های تکثیر و معرفی مجدد گونه های در معرض خطر کنترل گونه های مهاجم کاهش آلودگی و ترویج استفاده پایدار از منابع طبیعی است. مشارکت فعال جوامع محلی و تلفیق دانش سنتی با علم نوین حفاظت نیز از عوامل کلیدی در بسیاری از پروژه های موفق بوده است. این نمونه ها نشان می دهند که با تعهد سرمایه گذاری و اقدامات هماهنگ می توان از تنوع زیستی حفاظت کرده و حتی به بازیابی آن کمک کرد.

تنوع زیستی ایران

ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص و تنوع اقلیمی بی نظیر دارای تنوع زیستی قابل توجهی در سطوح گونه ای و اکوسیستمی است. این کشور میزبان اکوسیستم های متنوعی از جمله جنگل های هیرکانی زاگرس کویرها و بیابان ها تالاب ها کوهستان ها و سواحل دریایی است که هر یک دارای مجموعه های زیستی منحصربه فردی هستند. گونه های گیاهی و جانوری بومی و منحصر به فردی در ایران وجود دارند که ارزش حفاظتی بالایی دارند. با این حال تنوع زیستی ایران نیز با تهدیدات جدی روبروست. تخریب زیستگاه ناشی از توسعه چرای بی رویه دام شکار و صید غیرمجاز کمبود منابع آب تغییر اقلیم و گسترش گونه های مهاجم فشار زیادی بر این منابع طبیعی وارد کرده است. حفاظت از تنوع زیستی غنی ایران نیازمند برنامه ریزی جامع اجرای قوانین مؤثر و افزایش مشارکت عمومی است.

چه باید کرد؟

مقابله با بحران کاهش تنوع زیستی نیازمند اقدام فوری و هماهنگ در سطوح مختلف است. دولت ها باید سیاست ها و قوانین حمایتی قوی تری را برای حفاظت از زیستگاه ها و گونه ها تدوین و اجرا کنند مناطق حفاظت شده را گسترش داده و مدیریت آن ها را بهبود بخشند و سرمایه گذاری در پژوهش های مرتبط با تنوع زیستی را افزایش دهند. بخش خصوصی باید مسئولیت پذیری زیست محیطی خود را افزایش داده و شیوه های تولید و مصرف پایدار را اتخاذ کند. شهروندان نیز می توانند با تغییر الگوهای مصرف خود حمایت از محصولات پایدار کاهش تولید پسماند مشارکت در فعالیت های حفاظتی و افزایش آگاهی خود و اطرافیانشان نقش مهمی ایفا کنند. آموزش و پرورش باید اهمیت تنوع زیستی و حفاظت از آن را در برنامه های درسی خود بگنجاند. همه ما در قبال حفاظت از این میراث طبیعی مسئولیت داریم.

تنوع زیستی چقدر متنوع است؟

تنوع زیستی شامل گستره وسیعی از حیات است؛ از تنوع ژنتیکی درون گونه ها تعداد بی شمار گونه های مختلف (تخمینی بین 8 تا 100 میلیون گونه) تا تنوع اکوسیستم های سیاره زمین. این تنوع در مناطق استوایی به اوج خود می رسد.

تنوع زیستی معمولا در چند سطح بررسی می شود؟

تنوع زیستی معمولاً در سه سطح اصلی بررسی می شود: تنوع ژنتیکی (تفاوت های درون و بین گونه ها) تنوع گونه ای (تعداد و فراوانی گونه ها) و تنوع اکوسیستمی (گوناگونی زیست بوم ها).

آیا تنوع زیستی مانند حیوانات یا گیاهان بر زندگی انسان ها تاثیر گذار هستند؟

بله تنوع زیستی به طور حیاتی بر زندگی انسان ها تأثیرگذار است. گیاهان اکسیژن تولید می کنند زنبورها گرده افشانی می کنند اکوسیستم ها آب و هوا را تصفیه می کنند و طبیعت منبع غذا دارو و مواد اولیه است. بقای ما به سلامت این شبکه های زیستی وابسته است.

من چه کار کنم؟

شما می توانید با کاهش مصرف حمایت از محصولات پایدار کاهش پسماند صرفه جویی در مصرف آب و انرژی کاشت گیاهان بومی و حمایت از سازمان های حفاظتی به حفظ تنوع زیستی کمک کنید.

از مسئولان چه انتظاراتی دارم؟

انتظار می رود مسئولان قوانین سخت گیرانه تری برای حفاظت از زیستگاه ها و گونه ها وضع و اجرا کنند مناطق حفاظت شده را گسترش دهند در آموزش محیط زیست سرمایه گذاری کنند و توسعه را با اصول پایداری زیست محیطی همراه سازند.