ثبت جهانی کاروانسراهای ایران ؛ کاروانسرای شرف خراسان

پرونده ثبت جهانی ۵۴ کاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو، به عنوان بیست و هفتمین میراث فرهنگی ملموس کشور، دستاوردی بی نظیر برای هویت تاریخی و فرهنگی این سرزمین است. در این میان، سهم برجسته استان خراسان رضوی با هفت کاروانسرای ثبت شده، به ویژه کاروانسرای رباط شرف در شهرستان سرخس، نمونه ای درخشان از اوج هنر معماری و اهمیت استراتژیک این بناها در طول تاریخ محسوب می شود.

کاروانسراها در طول قرون، فراتر از صرفاً اقامتگاه های بین راهی، شریان های حیاتی توسعه تمدن، تجارت و تبادلات فرهنگی در ایران بوده اند. این سازه های باشکوه، نه تنها بستری برای آسایش و امنیت مسافران و تجار فراهم می آوردند، بلکه به عنوان کانون هایی برای مبادلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز عمل می کردند. موقعیت استراتژیک ایران در مسیر جاده ابریشم و سایر شاهراه های تجاری، اهمیت این بناها را دوچندان می ساخت. ثبت جهانی این مجموعه عظیم از کاروانسراها، نه تنها به رسمیت شناختن ارزش های برجسته جهانی آن هاست، بلکه فرصتی بی بدیل برای حفاظت، معرفی و بهره برداری پایدار از این میراث گرانبها را فراهم می آورد. این مقاله به بررسی عمیق تر این دستاورد ملی، با تمرکز بر ارزش های جهانی کاروانسراهای ایران و جایگاه ویژه رباط شرف در این مجموعه می پردازد و شش کاروانسرای دیگر خراسان رضوی را نیز معرفی می کند.

کاروانسراهای ایران؛ ریشه ها و ارزش های جهانی

تاریخ پرفراز و نشیب ایران با بناهای باشکوه و کاربردی متعددی گره خورده است که در میان آن ها، کاروانسراها جایگاهی ممتاز دارند. این سازه ها، نه تنها نمادی از معماری هوشمندانه ایرانی، بلکه بازتابی از تمدن غنی و پویایی اقتصادی و فرهنگی این سرزمین هستند.

1.1. کاروانسرا چیست و چرا اهمیت دارد؟

کاروانسرا در معنای لغوی به خانه ای گفته می شود که کاروان ها در آن اقامت می کردند و در طول تاریخ ایران، کاربری های چندگانه ای داشته است. این بناها به عنوان استراحتگاه هایی امن برای مسافران، تجار و زائران در مسیرهای طولانی، نقش حیاتی ایفا می کردند. فراتر از نقش اقامتی، کاروانسراها اغلب به مراکز مهم تجاری تبدیل می شدند که در آن ها کالاها مبادله شده و اطلاعات رد و بدل می گشت. برخی از آن ها نیز دارای کاربری نظامی بودند و به عنوان پایگاه هایی برای حفظ امنیت راه ها و مناطق اطراف عمل می کردند.

اهمیت کاروانسراها به دلیل نقش بی بدیل آن ها در اتصال شهرها و مناطق دوردست است. این سازه ها امکان برقراری ارتباطات، تسهیل تجارت و انتقال دانش و فرهنگ را در گستره وسیعی از سرزمین فراهم می آوردند. شبکه ی گسترده کاروانسراها در ایران، که اغلب در فواصل مشخص و قابل پیمایش در یک روز قرار داشتند، ستون فقرات جاده های باستانی از جمله جاده ابریشم را تشکیل می داد. این شبکه سازی نه تنها به رونق اقتصادی کمک می کرد، بلکه به تبادلات فرهنگی و گسترش تمدن ایرانی-اسلامی نیز یاری می رساند.

تنوع معماری کاروانسراها در ایران نیز از دیگر جنبه های برجسته آن هاست. بر اساس شرایط اقلیمی، موقعیت جغرافیایی و نیازهای دوران، انواع مختلفی از کاروانسراها توسعه یافتند. از جمله می توان به کاروانسراهای چهار ایوانی که نمونه های شهری و بزرگ تر هستند، کاروانسراهای کوهستانی که اغلب سرپوشیده و دارای دیوارهای مستحکم برای مقابله با سرمای شدید و حمله راهزنان بودند، و کاروانسراهای دشتی که ساختار بازتر و وسیع تری داشتند، اشاره کرد. این تنوع، خود گواهی بر خلاقیت و تطابق پذیری معماران ایرانی با محیط و نیازهای زمانه است.

کاروانسراها، فراتر از بناهای آجری، شریان های حیاتی تمدن و تجارت بودند که نبض اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران را در طول تاریخ به جریان می انداختند.

1.2. مسیر جهانی شدن: پرونده ۵۴ کاروانسرا در یونسکو

ثبت جهانی ۵۴ کاروانسرا از ۲۴ استان ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو، حاصل سال ها تلاش، پژوهش و مستندسازی دقیق است. این پرونده که با عنوان کاروانسراهای ایران به یونسکو ارسال شد، به دقت طراحی شده بود تا ارزش های بی مانند این مجموعه را به جهانیان معرفی کند. روند آماده سازی پرونده شامل شناسایی صدها کاروانسرا، انتخاب بهترین نمونه ها بر اساس معیارهای یونسکو، جمع آوری اطلاعات تاریخی، معماری و باستان شناسی، و تهیه نقشه ها و مستندات تصویری بود.

این دستاورد در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو که در تاریخ ۱۰ تا ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۳ (۱۹ تا ۲۶ شهریور ۱۴۰۲) در ریاض، پایتخت عربستان سعودی برگزار شد، به وقوع پیوست. در این اجلاس، پس از بررسی های کارشناسی و تایید کمیته، این ۵۴ کاروانسرا به طور رسمی در فهرست میراث جهانی ثبت شدند. این رویداد، بیست و هفتمین ثبت ملموس ایران در این فهرست معتبر محسوب می شود.

معیارهای یونسکو برای ثبت جهانی، بر پایه ارزش جهانی برجسته (Outstanding Universal Value – OUV)، اصالت (Authenticity) و جامعیت (Integrity) بنا شده است. این ۵۴ کاروانسرا به دلایل زیر توانستند این معیارها را برآورده کنند:

• تنوع بی نظیر: این مجموعه نماینده طیف وسیعی از سبک های معماری و تطابق پذیری با اقلیم های مختلف ایران است. از کاروانسراهای کوهستانی گرفته تا دشتی و صحرایی، هر یک داستان خاص خود را روایت می کنند.
• نقش حیاتی در شبکه های تجاری: این کاروانسراها بخش جدایی ناپذیری از جاده های تاریخی مهمی چون جاده ابریشم بوده اند که مسیرهای تجاری بین المللی را به هم متصل می کردند.
• حفظ اصالت: بسیاری از این بناها با وجود قدمت طولانی، اصالت ساختاری و عناصر معماری خود را به خوبی حفظ کرده اند.
• جامعیت عملکردی: آن ها نه تنها فضایی برای استراحت، بلکه برای تبادل کالا، فرهنگ و اطلاعات فراهم می کردند که نشان دهنده جامعیت عملکردی آن هاست.

ثبت جهانی این مجموعه عظیم، اهمیت فراوانی برای آینده گردشگری و حفاظت از میراث فرهنگی ایران دارد. این اقدام به جذب گردشگران بین المللی، افزایش آگاهی عمومی نسبت به ارزش های تاریخی و فرهنگی ایران، و تامین منابع مالی بیشتر برای حفاظت و مرمت این بناها کمک شایانی خواهد کرد. همچنین، این موضوع می تواند به توسعه پایدار مناطق محلی اطراف این کاروانسراها از طریق ایجاد فرصت های شغلی و رونق اقتصادی کمک کند.

کاروانسرای رباط شرف؛ مروارید معماری سلجوقی در قلب خراسان

در میان کاروانسراهای ثبت جهانی شده ایران، کاروانسرای رباط شرف در استان خراسان رضوی، به دلیل ویژگی های منحصربه فرد معماری و قدمت تاریخی، جایگاهی استثنایی دارد. این بنا، نگینی درخشان از هنر معماری دوره سلجوقی است که همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان به میراث فرهنگی بوده است.

2.1. معرفی و موقعیت استراتژیک

کاروانسرای رباط شرف در فاصله ۱۳۶ کیلومتری شرق مشهد و در ۶ کیلومتری شرق روستای شورلق، در شهرستان سرخس استان خراسان رضوی واقع شده است. این کاروانسرا در مسیر تاریخی و باستانی مرو به نیشابور قرار دارد که یکی از مهم ترین شاخه های جاده ابریشم در سده های میانی اسلامی محسوب می شد. قرار گرفتن در این شاهراه حیاتی، موقعیت استراتژیک رباط شرف را برای تجار، کاروان ها و مسافران دوچندان می ساخت.

محیط طبیعی پیرامون رباط شرف، شامل بیابان و تپه ماهورهایی است که در گذشته به دلیل کمبود آب و شرایط دشوار آب وهوایی، عبور از آن مستلزم توقف در چنین نقاطی بوده است. این موقعیت، اهمیت وجود یک اقامتگاه امن و مجهز مانند رباط شرف را به خوبی نمایان می سازد. فاصله تقریبی این کاروانسرا با دامنه های شرقی رشته کوه شورلق حدود ۴ کیلومتر است که نشان از قرارگیری آن در دشتی نسبتاً باز دارد.

2.2. تاریخچه پرفراز و نشیب و بنیان گذاران

بر اساس کتیبه های به جا مانده و سبک معماری بنا، تاریخ ساخت کاروانسرای رباط شرف به اوایل سده ششم هجری قمری و به طور دقیق به سال ۵۰۸ ه.ق بازمی گردد. بانی اصلی این بنای باشکوه، شرف الدین علی قمی بوده که ملقب به وجیه الملک بود. او از سال ۴۸۱ ه.ق به حکومت مرو منصوب شده و بعدها در سال ۵۱۵ ه.ق به مقام وزارت سلطان سنجر سلجوقی رسید. نقش وجیه الملک در توسعه زیرساخت های تجاری و نظامی در دوره سلجوقیان بسیار حائز اهمیت بوده است.

علاوه بر کتیبه های آجری مربوط به تاریخ ساخت اولیه، کتیبه گچی دیگری نیز در داخل ایوان انتهایی این کاروانسرا به چشم می خورد که به قتلغ بلکا، همسر سلطان سنجر سلجوقی، و تاریخ ۵۴۹ ه.ق اشاره دارد. این تاریخ، پس از حمله ویرانگر غزها به خراسان و به اسارت درآمدن سلطان سنجر در سال ۵۴۸ ه.ق است. به نظر می رسد این کتیبه به هنگام مرمت و بازسازی کاروانسرا پس از آسیب های ناشی از حملات غزها ایجاد شده است که نشان از اهمیت و تداوم کاربری این بنا حتی در دوران بحرانی دارد.

تحولات تاریخی و رویدادهای مختلفی که ایران به خود دیده، بر این بنا نیز تأثیر گذاشته است. با این حال، رباط شرف با استقامت و پایداری خود، همچنان به عنوان یکی از مهم ترین آثار معماری دوره سلجوقی شناخته می شود و توانسته است دوران های مختلف را پشت سر گذاشته و به دست ما برسد.

2.3. اوج هنر معماری سلجوقی در رباط شرف

کاروانسرای رباط شرف به دلیل اوج هنر معماری سلجوقی و به کارگیری خلاقانه آجر، به موزه آجرکاری لقب گرفته است. این بنا شاهکاری از طراحی، تناسبات و جزئیات هنری است که آن را در ردیف ارزشمندترین آثار معماری اسلامی قرار می دهد.

جزئیات معماری:

• طرح و پلان: رباط شرف با طرحی دو حیاطی ساخته شده است که هر یک از حیاط ها دارای فضاهای چندمنظوره برای اقامت کاروان ها، نگهداری حیوانات و انبار کالا بوده اند. این طراحی نشان دهنده توجه به جداسازی فضاهای خدماتی و اقامتی و همچنین ایجاد سطوح مختلف امنیتی است.
• تکنیک های آجرکاری: اصلی ترین شاخصه رباط شرف، استفاده بی بدیل از آجر در تزئینات و ساختار بنا است. در نمای ایوان ها، طاق ها، طاقچه ها و گنبدها، طرح های آجرچینی متنوع و بدیعی به کار رفته که هر یک به تنهایی یک اثر هنری محسوب می شوند. از آجرچینی های جناقی و شطرنجی گرفته تا الگوهای هندسی پیچیده، همه و همه به این بنا جلوه ای بی مانند بخشیده اند. این آجرکاری ها نه تنها جنبه تزئینی دارند، بلکه به پایداری و استحکام سازه نیز کمک کرده اند.
• هنر گچبری: در کنار آجرکاری، هنر گچبری نفیس نیز در زیر ایوان ها و به ویژه در محراب های نمازخانه ها به کار رفته است. این گچبری ها با نقوش اسلیمی، خط کوفی و تزئینات گیاهی، ظرافت و زیبایی خاصی به فضاهای داخلی بخشیده اند.
• سیستم دفاعی و امنیتی: به دلیل قرار گرفتن در مسیرهای پرخطر تجاری، رباط شرف با سیستم دفاعی مستحکم طراحی شده بود. وجود برج های دیدبانی در چهار گوشه و میان دیوارهای اصلی، دیوارهای بلند و قطور، سنگ اندازها در بالای ورودی ها و تیرکش ها در نقاط مختلف بنا، همگی نشان از توجه معماران به حفظ امنیت کاروان ها و محتویات آن ها دارد. این ویژگی ها کاروانسرا را به یک دژ مستحکم تبدیل کرده بود.
• مصالح بومی و سازگاری با اقلیم: در ساخت رباط شرف، از مصالح بومی و موجود در منطقه نظیر آجر، گل و گچ استفاده شده است. این انتخاب نه تنها هزینه ها را کاهش می داد، بلکه به سازگاری بیشتر بنا با اقلیم خشک و بیابانی منطقه نیز کمک می کرد. طراحی فضاهای داخلی و ارتفاع سقف ها نیز به گونه ای است که تهویه مناسب و خنکی در فصول گرم و حفظ گرما در فصول سرد را تضمین می کرد.

رباط شرف، با تلفیق بی نظیر استحکام دفاعی و ظرافت های هنری، نمونه ای بی بدیل از توانایی معماران سلجوقی در آفرینش بناهایی است که همزمان کارکردی استراتژیک و زیبایی شناختی داشتند.

2.4. تجربه بازدید و حفاظت از رباط شرف

بازدید از کاروانسرای رباط شرف، تجربه ای فراموش نشدنی برای هر گردشگری است که به تاریخ، معماری و فرهنگ ایران علاقه دارد. بهترین زمان برای بازدید، فصول معتدل سال یعنی بهار و پاییز است که آب و هوای منطقه مطبوع تر است. دسترسی به این کاروانسرا از طریق جاده آسفالته مشهد-سرخس امکان پذیر است و با خودروی شخصی یا تورهای گردشگری می توان به آنجا رسید.

در حال حاضر، امکانات رفاهی در نزدیکی خود کاروانسرا محدود است و توصیه می شود بازدیدکنندگان آب آشامیدنی و اقلام ضروری را همراه داشته باشند. با این حال، عظمت و زیبایی این بنای تاریخی به گونه ای است که هرگونه کاستی در امکانات جانبی را جبران می کند. قدم زدن در حیاط های وسیع، تماشای آجرکاری های بی نظیر و تصور زندگی کاروانیان در قرون گذشته، هر بیننده ای را به عمق تاریخ می برد.

حفاظت از کاروانسرای رباط شرف، به عنوان یکی از مهم ترین آثار معماری ایرانی و میراث جهانی یونسکو، مسئولیتی جمعی است. نهادهای دولتی، متخصصان میراث فرهنگی و عموم مردم باید در این زمینه همکاری کنند. مرمت های تخصصی، پایش مستمر وضعیت بنا، و کنترل عوامل تخریب کننده طبیعی و انسانی، از جمله اقدامات ضروری هستند. همچنین، افزایش آگاهی عمومی درباره ارزش این بنا و ترویج فرهنگ بازدید مسئولانه، می تواند به حفظ این اثر گرانبها برای نسل های آینده کمک شایانی نماید.

شش نگین دیگر خراسان رضوی در فهرست جهانی یونسکو

علاوه بر کاروانسرای رباط شرف، استان خراسان رضوی با شش کاروانسرای دیگر، سهم قابل توجهی در پرونده ثبت جهانی کاروانسراهای ایران داشته است. هر یک از این بناها، با ویژگی های معماری، تاریخی و موقعیت استراتژیک خاص خود، بخشی از پازل بزرگ تاریخچه کاروانسراهای ایران را تشکیل می دهند.

3.1. کاروانسرای عباس آباد (تایباد)

کاروانسرای عباس آباد در ۲۶ کیلومتری شمال غربی شهر تایباد و در میانه دشتی وسیع قرار دارد. این بنا متعلق به دوره صفویه است و به دلیل فضاهای متعدد و امکانات رفاهی خود، از اعتبار خاصی در مسیرهای تجاری برخوردار بوده است. معماری کاروانسرا شامل دو حیاط، ایوان ها، اتاقک ها و آب انباری است که آب آن از قنات و باران تأمین می شد. یکی از ویژگی های بارز این رباط، وجود عناصر دفاعی مانند سنگ انداز در بخش فوقانی و محل تیرکش در بالای ورودی است که نشان از اهمیت امنیت در طراحی آن دارد. بخش مسکونی و قسمتی که برای احشام در نظر گرفته شده بود، به دقت از یکدیگر جدا شده اند و بخش مسکونی دارای طرح چهار ایوانی است.

3.2. کاروانسرای فخر داوود (مشهد)

کاروانسرای فخر داوود در ۵۵ کیلومتری شهر مشهد و در مسیر قدیم مشهد به نیشابور واقع شده است. این کاروانسرا از نوع کوهستانی و زمستانی است که به صورت سرپوشیده ساخته شده و امکانات مناسبی را در فصول سرد فراهم می آورده است. با گستردگی ۸۵۳ متر مربع، یکی از مهم ترین استراحتگاه های کاروان های تجاری و زیارتی در مسیر جاده ابریشم (شاخه نیشابور به توس) به شمار می رفته است. ویژگی های معماری عصر تیموری در این بنا به وضوح مشاهده می شود. وجود آب انبار و برج های دیدبانی، از جمله امکانات دفاعی و رفاهی آن بوده است.

3.3. کاروانسرای مزینان (داورزن)

کاروانسرای مزینان در شهر مزینان از توابع شهرستان داورزن قرار دارد. اسلوب معماری و کتیبه های آن، این بنا را به دوره صفویه منسوب می دارد. این کاروانسرا دارای یک آب انبار زیبا در شمال خود است و با ظرفیت پذیرش حدود ۴۰۰ مسافر، از جمله کاروانسراهای بزرگ منطقه محسوب می شده است. ارزش های تاریخی، فرهنگی و معماری آن موجب شده تا این بنا پیش از ثبت جهانی، با شماره ۱۶۶۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده باشد.

3.4. کاروانسرای فخرآباد (بجستان)

رباط چهار ایوانی فخرآباد در حاشیه روستایی به همین نام در شهرستان بجستان واقع شده است. این بنا متعلق به دوره قاجار است و با فضاهای وسیع خود، مقصدی مهم برای کاروانیان عازم کویر بوده است. معماری آن شامل سردر ورودی، ایوانچه های طرفین ورودی برای توقفگاه تابستانی، شاه نشین، فضای اصطبل، بارانداز و صحن مرکزی است. تزئینات آجری این رباط بسیار جالب توجه است؛ استفاده از آجرهای با پخت ناقص در کنار آجرهای معمولی، اشکال هندسی زیبایی را در قسمت پیشانی سردر ورودی و بخش شاه نشین خلق کرده است.

3.5. کاروانسرای زعفرانیه (سبزوار)

کاروانسرای زعفرانیه در دهستان رباط و روستای زعفرانیه شهرستان سبزوار قرار دارد. این اثر تاریخی که به دوره صفوی و قاجار بازمی گردد، در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۶۴ با شماره ۱۶۹۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است. این کاروانسرا بر روی بقایای یک کاروانسرای قدیمی تر از دوره صفوی و سلجوقی احداث شده است و دارای یک آب انبار در ضلع جنوب غربی می باشد. پلان آن چهار ایوانی با حیاط مرکزی و اصطبل هایی در اطراف است. تزئینات مقرنس در برخی از طاق نماها و آجرکاری های متأثر از سبک رازی، از ویژگی های معماری آن است.

3.6. کاروانسرای مهر (داورزن)

کاروانسرای مهر در مسیر جاده ابریشم و محور سبزوار به شاهرود، حدود ۵۰ کیلومتری غرب سبزوار واقع شده است. این کاروانسرا یکی از زیباترین نمونه های بین راهی متعلق به دوران قاجار است. پلان آن به صورت مستطیلی و از نوع چهار ایوانی با حیاط مرکزی است و شامل ۲۸ اتاق در اطراف حیاط می شود. قسمت های مختلفی مانند هشتی، حیاط مرکزی، اتاق ها، اصطبل های شرقی و غربی و یک محل شاه نشین دارد. راهروی اتصال اتاق ها به صورت هشت ضلعی زیبا و با دو اتاق مستطیل شکل قرینه در دو طرف طراحی شده است. ایوان های بزرگ شرقی و غربی و آب انبار زیر ایوان شمالی، از دیگر مشخصات این بناست.

نام کاروانسرا	شهرستان	دوره تاریخی شاخص	ویژگی های برجسته
رباط شرف	سرخس	سلجوقی	موزه آجرکاری، سیستم دفاعی مستحکم، کتیبه های تاریخی
عباس آباد	تایباد	صفوی	دو حیاط، سنگ انداز و تیرکش، جدایی بخش احشام
فخر داوود	مشهد	تیموری	کوهستانی و سرپوشیده، مسیر جاده ابریشم، آب انبار
مزینان	داورزن	صفوی	ظرفیت بالای پذیرش، آب انبار زیبا
فخرآباد	بجستان	قاجار	چهار ایوانی، تزئینات آجری خاص با آجرهای ناقص پخت
زعفرانیه	سبزوار	صفوی-قاجار	ساخته شده بر روی بنای قدیمی تر، تزئینات مقرنس
مهر	داورزن	قاجار	چهار ایوانی، راهروی هشت ضلعی، اصطبل های سراسری

نتیجه گیری

ثبت جهانی ۵۴ کاروانسرای تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو، یک دستاورد فرهنگی و دیپلماتیک بزرگ برای کشورمان است که بار دیگر غنای تمدن و هنر ایرانی را به جهانیان معرفی می کند. این اقدام، هویت تاریخی و جایگاه استراتژیک ایران در مسیرهای باستانی ارتباطی و تجاری را تثبیت می نماید. استان خراسان رضوی با سهم ممتاز هفت کاروانسرای خود در این پرونده، نقش بسزایی در این افتخار ملی داشته است. در میان این مجموعه ارزشمند، کاروانسرای رباط شرف با معماری خیره کننده سلجوقی و آجرکاری های بدیع خود، به حق موزه آجرکاری لقب گرفته و مرواریدی درخشان در این تاج پرافتخار است.

این موفقیت جهانی، مسئولیت جمعی ما را در قبال حفاظت، مرمت و معرفی شایسته این میراث گرانبها بیش از پیش سنگین تر می کند. کاروانسراها نه تنها سازه هایی تاریخی، بلکه اسناد زنده ای از حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردمان این سرزمین در طول قرون متمادی هستند. حفظ اصالت و یکپارچگی این بناها برای نسل های آینده، امانتی است بر دوش همگان.

با توجه به این دستاورد، فرصت های بی شماری برای توسعه گردشگری پایدار و ایجاد رونق اقتصادی در مناطق پیرامون این کاروانسراها فراهم شده است. از این رو، از تمامی علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایران، گردشگران داخلی و خارجی، و پژوهشگران دعوت می شود تا با سفر به این مناطق و تجربه مستقیم عظمت و زیبایی این بناهای تاریخی، به حفظ و معرفی هرچه بیشتر آن ها یاری رسانند. این کاروانسراها، پنجره ای رو به گذشته پرافتخار ایران هستند که داستان تعاملات، تجارت و تمدن را با زبان آجر و گچ روایت می کنند و پتانسیل های بی نظیری برای آینده ای روشن در صنعت گردشگری و توسعه محلی ایران دارند.