خلاصه کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی ( نویسنده آرش اکبری مفاخر )

کتاب «درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی» اثر دکتر آرش اکبری مفاخر، پژوهشی جامع است که به تحلیل و تبیین سیر تحول مفهوم اهریمن و دیوان در فرهنگ و ادبیات کهن ایران، از متون اوستایی تا حماسه های ملی می پردازد.

اهریمن شناسی و دیوشناسی، از دیرباز شالوده ی اصلی پژوهش در گستره ی فرهنگ، اساطیر و ادبیات ایران زمین به شمار می رود. این حوزه، اگرچه در تمامی مقاطع تاریخی ادبیات ایران قابل بررسی است، اما اوج پیچیدگی و غنای خود را در ادبیات پهلوی ساسانی و سپس در حماسه های ملی فارسی، به ویژه شاهنامه ی سترگ فردوسی، به نمایش می گذارد. اهریمن و دیوان، نه تنها در متون اوستایی و پهلوی نقش آفرینی کرده اند، بلکه با گذر از متون واسطه ای فارسی زردشتی و خدای نامه های ساسانی، به تار و پود شاهنامه ی فردوسی و دیگر حماسه های ملی بافته شده اند. کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی نوشته ی آرش اکبری مفاخر، یک پژوهش عمیق و تحلیلی است که به بررسی این سیر تکامل و نقش آفرینی اهریمن و دیوان می پردازد و هدف اصلی آن، دستیابی به شناختی دقیق و همه جانبه از این مفاهیم بنیادین از کهن ترین متون ایرانی تا پایان دوران حماسه های ملی در قرن هشتم هجری است. این اثر، با بازسازی حلقه های مطالعاتی میان ادبیات ایران باستان و حماسه های فارسی، تلاش می کند تا تصویری منسجم و روشنگر از هویت، ماهیت و کردار اهریمن و دیوان ارائه دهد.

رویکرد، اهداف و اهمیت پژوهش در اهریمن شناسی ایرانی

پژوهش حاضر در کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی، با رویکردی منحصربه فرد، به بازشناسی و بازسازی حلقه های مفقوده میان ادبیات ایران باستان و حماسه های فارسی می پردازد. این اثر، صرفاً یک معرفی از اهریمن و دیوان نیست، بلکه تلاشی است برای ریشه یابی و درک تحولات این مفاهیم در بستر تاریخی و فرهنگی ایران. آرش اکبری مفاخر در این کتاب، چارچوبی دقیق برای مطالعه ی اهریمن و دیوان ترسیم می کند که در آن، اهریمن به مثابه ی «دیوانْ دیو» یا بزرگترین دیوان، و دیوان نیز به عنوان مخلوقاتی که از اصل مشترک اهریمن سرچشمه می گیرند، تعریف و تحلیل می شوند. این تمایز بنیادین، سنگ بنای درک روابط و کارکردهای هر یک در نظام اساطیری و حماسی ایران است.

دوره بندی حضور اهریمن و دیوان در ادبیات ایران

یکی از نوآوری های مهم این پژوهش، تقسیم بندی روند حضور و تکامل مفاهیم اهریمن و دیوان در ادبیات ایران به چهار دوره ی کلی است. این دوره بندی، به خواننده کمک می کند تا سیر دگرگونی این موجودات اساطیری را در بافت تاریخی و فرهنگی خود درک کند. این دوره ها عبارتند از:

1. دوران آریایی و هند و ایرانی: این دوره، خاستگاه نخستین تصورات و مفاهیم مرتبط با نیروهای شر و تقابل آن ها با نیروهای خیر است که ریشه های مشترک با فرهنگ های هند و اروپایی دارد.
2. از آغاز اصلاحات زردشت تا پایان پادشاهی هخامنشیان: در این برهه، با ظهور اندیشه های زرتشتی، اهریمن و نیروهای وابسته به او، جایگاه و معنای مشخص تری در نظام اعتقادی و اساطیری ایرانیان پیدا می کنند. تقابل اهورامزدا و اهریمن، محوریت می یابد.
3. از پادشاهی اسکندر تا پایان پادشاهی ساسانیان: در این دوران، به ویژه در عصر ساسانی و ادبیات پهلوی، مفاهیم اهریمن و دیوان به اوج بسط و تفصیل خود می رسند. متون پهلوی نقش حیاتی در شکل گیری روایت های بعدی ایفا می کنند.
4. از ورود اسلام به ایران تا پایان دوره ی حماسه های ملی (قرن هشتم هجری شمسی): این برجسته ترین بخش پژوهش است که به بررسی چگونگی انتقال و بازنمایی مفاهیم اهریمن و دیوان در ادبیات فارسی، به خصوص شاهنامه فردوسی و دیگر حماسه های ملی، می پردازد. در این دوره، مفاهیم اساطیری با جهان بینی های جدید و تغییرات فرهنگی آمیخته شده و اشکال جدیدی به خود می گیرند.

بررسی دقیق هر یک از این دوره ها، زمینه ای مستحکم برای فهم عمیق مسائل موجود در شاهنامه و دیگر آثار حماسی فراهم می آورد. این رویکرد، نه تنها به درک دقیق تر جایگاه اهریمن در شاهنامه فردوسی کمک می کند، بلکه نشان می دهد که چگونه متون گوناگون، هر یک با دیدگاهی متفاوت، به تصویرسازی این مفاهیم پرداخته اند.

خلاصه پاره یکم: اهریمن شناخت

پاره ی نخست کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی به طور کامل به «اهریمن شناخت» اختصاص دارد. این بخش، با پیش درآمدی بر ماهیت وجودی و نقش اهریمن آغاز می شود و سپس در سه بخش مجزا، به بررسی مینوشناسی اهریمن، هستی شناسی اهریمن و کردارشناسی اهریمن در روزگار جمشید می پردازد.

مینوشناسی اهریمن: ماهیت روحانی اهریمن

بخش مینوشناسی اهریمن، به ماهیت روحانی و جهان فرازمینی اهریمن می پردازد. در این قسمت، جایگاه اهریمن در متون مختلف، از جمله متون اوستایی (گاهانی و نو)، آیین زروانی، آیین مانوی و ادبیات پهلوی ساسانی، مورد تحلیل قرار می گیرد:

• اهریمن در متون اوستایی: در اوستای گاهانی، اهریمن بیشتر به عنوان یک اصل فکری و انتزاعی از شر معرفی می شود که در برابر سپنته مینو قرار دارد. اما در اوستای نو، اهریمن به تدریج ماهیتی ملموس تر و شخص وارتر پیدا می کند، هرچند همچنان در جهان مینوی باقی می ماند و از جسمانیت بری است.
• اهریمن در آیین زروانی: آیین زروانی و اهریمن، رابطه ای پیچیده و منحصربه فرد را نشان می دهد. در این آیین، که زروان (زمان بی کران) را اصل نهایی می داند، اهورامزدا و اهریمن هر دو فرزندان زروان تلقی می شوند. این دیدگاه، ماهیتی متفاوت به سرنوشت اهریمن می بخشد و حتی به مفاهیمی چون «اهریمن پرستی» می پردازد، که البته در شاهنامه با نشانه هایی از آن روبرو می شویم.
• اهریمن در آیین مانوی: در آیین مانوی و اهریمن، تقابل خیر و شر به اوج خود می رسد و جهانی کاملاً دوگانه را به تصویر می کشد. اهریمن در مانویت نه تنها اصلی همزاد و هم قدرت با اهورامزدا است، بلکه نیرویی فعال و مخرب است که با آفرینش جهان مادی، قصد آلوده کردن نور و روح را دارد.
• اهریمن در متون پهلوی: متون پهلوی، مفاهیم اوستایی و زروانی را بسط می دهند. در این متون، بحث «زندانی شدن اهریمن» پس از آفرینش مادی و سرنوشت نهایی او در پایان جهان، اهمیت ویژه ای می یابد. اهریمن در این دوره نیز بیشتر جنبه ی روحانی و مینوی خود را حفظ می کند، هرچند بستری برای جسمانی شدن او در آینده فراهم می شود.

هستی شناسی اهریمن: از مینو به گیتی

بخش «هستی شناسی اهریمن» در کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی، تحلیلی عمیق از فرآیند دگرگونی اهریمن از موجودی صرفاً روحانی به موجودی با پیکر جسمانی ارائه می دهد. این دگردیسی، به ویژه در متون فارسی زردشتی و سپس در حماسه های ملی، به وضوح مشاهده می شود. در متون پهلوی، اهریمن عمدتاً نامحسوس و در قلمرو مینو است، اما در شاهنامه فردوسی، شاهد پیکره سازی اهریمن و تبدیل او به یک «شخص هستی پیکر» هستیم. این تغییر، از اهمیت بالایی برخوردار است، چرا که اهریمن را از یک مفهوم انتزاعی به یک شخصیت با قابلیت تعامل مستقیم با انسان ها و محیط مادی تبدیل می کند. این دگرگونی به او امکان می دهد تا به عنوان آشپز در دربار ضحاک ظاهر شود یا به جنگ کیومرث آید، که همگی نشانه هایی از جسمانی شدن او هستند.

کردارشناسی اهریمن در روزگار جمشید

«کردارشناسی اهریمن» به بررسی اعمال و رفتارهای مشخص اهریمن، به ویژه در دوران پادشاهی جمشید می پردازد. این کردارهای ویژه، خارج از قدرت و توانایی های انسانی هستند و اغلب با نابودی و فساد همراهند. کتاب، این کردارها را در دو دوره ی اصلی دسته بندی می کند:

1. دوران پیش از پادشاهی جمشید: در این مقطع، اهریمن به کردارهایی نظیر «دزدیدن خرد، فرّه و نور» می پردازد. این اقدامات، تلاشی برای تباهی آفرینش اهورایی و سلب توانایی های نیک از موجودات است. «بلعیدن پادشاه» نیز از دیگر کردارهای مخرب اهریمن در این دوره است که نشان دهنده قدرت فراطبیعی و سلطه جویانه اوست.
2. دوران پادشاهی جمشید: این دوره، با توجه به اسطوره جمشید و نقش محوری او در تاریخ اساطیری ایران، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آرش اکبری مفاخر به دقت نقش اهریمن را در «گناه جمشید» (خودپرستی و ادعای الوهیت)، «گاوکشی» (که نماد تباهی و نفی آبادانی است)، «دوران سرگردانی جمشید» و «مرگ درخت شاه جمشید» تحلیل می کند. این کردارها، به تدریج از اهریمن به دیوان و سپس به جادوگران منتقل می شوند، که نشان دهنده ی یک سیر تحول در بستر حماسه های ملی است.

دکتر آرش اکبری مفاخر در کتاب خود نشان می دهد که چگونه روند موجود در شاهنامه درباره اهریمن، برخلاف متون پهلوی، به سمت جسمانی سازی و تبدیل او به یک «شخص هستی پیکر» گرایش می یابد، در حالی که در متون پهلوی، اهریمن بیشتر جنبه ی فلسفی و مینوی دارد.

خلاصه پاره دوم: دیوشناخت

پاره ی دوم کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی به مفهوم «دیوشناخت» اختصاص دارد. در این بخش، آرش اکبری مفاخر به تفصیل ماهیت وجودی و نقش دیوان را مورد بررسی قرار می دهد. همان طور که پیش تر اشاره شد، در این پژوهش، دیوان به عنوان موجوداتی معرفی می شوند که از اصل مشترک اهریمن سرچشمه می گیرند و بنابراین «فرزندان» اهریمن و در تضاد با آفرینش اهورامزدا هستند. این بخش نیز مانند پاره ی یکم، در سه قسمت مینوشناسی، هستی شناسی و کردارشناسی دیوان به تفصیل مباحث را واکاوی می کند.

مینوشناسی دیوان: از اساطیر باستان تا متون پهلوی

بخش «مینوشناسی دیوان» به بررسی ماهیت مینوی دیوان در ادوار مختلف می پردازد:

• دیوان در متون اوستایی و فارسی باستان: در این متون، دیوان بیشتر به عنوان موجوداتی نامرئی و روحانی شناخته می شوند که عامل بیماری، خشکسالی و تباهی هستند. مبارزه با دیوان، از کهن ترین زمان ها، یکی از مضامین اصلی در اساطیر ایرانی بوده است. سرنوشت دیوان نیز، مانند اهریمن، در پایان جهان، نابودی کامل و پاک شدن گیتی از پلیدی است.
• دیوان در متون پهلوی: در ادبیات پهلوی ساسانی، جایگاه دیوان، اهریمن و سردیوان (دیوهای اصلی) به تفصیل بیان می شود. این متون، نظام سلسله مراتبی دیوان را مشخص می کنند که در آن، اهریمن در رأس قرار دارد و دیوان مختلف، هر یک مسئول انجام شرارتی خاص هستند. مبارزه با دیوان در این دوره نیز همچنان یک موضوع محوری است و جزئیات بیشتری از سرنوشت نهایی آن ها ارائه می شود.

هستی شناسی دیوان: پیکرپذیری و دگرگونی

«هستی شناسی دیوان» به تحول ماهیت دیوان از موجودات صرفاً مینوی به موجودات پیکرپذیر، پیکرشناس، پیکرگردان و کالبدپذیر می پردازد. این بخش، تفاوت های هستی شناختی دیوان با اهریمن را نیز روشن می سازد. در حالی که اهریمن به تدریج و اغلب به صورت نمادین پیکر می پذیرد، دیوان توانایی بیشتری در جسمانی شدن و تغییر شکل دارند. این توانایی، آن ها را به دشمنانی ملموس تر برای پهلوانان حماسی تبدیل می کند. بررسی چگونگی ظهور دیوان با اشکال گوناگون (چهره های ترسناک، ترکیبی از انسان و حیوان و…) در حماسه های ملی، از مباحث کلیدی این بخش است.

کردارشناسی دیوان در حماسه های ملی

بخش «کردارشناسی دیوان در حماسه های ملی» به بررسی دقیق اعمال و نقش آفرینی های دیوان در آثار حماسی ایران، به ویژه شاهنامه، می پردازد. این بخش شامل تحلیل دیوهای نخستین، دیوان مازندران و اکوان دیو است:

• دیوهای نخستین: این قسمت به معرفی و تحلیل دیوهای باستانی و ریشه های آن ها می پردازد که در متون اولیه و اساطیر کهن ایران حضور داشته اند. این دیوها اغلب نماد نیروهای طبیعی مخرب یا ویژگی های منفی انسانی بوده اند.
• دیوان مازندران: دیوان مازندران یکی از برجسته ترین و پیچیده ترین مباحث در دیوشناسی حماسی است. کتاب، سرچشمه ها و روایت های گوناگون از دیوان مازندران را در متونی نظیر دینکرد، کوشنامه، بهمن نامه، شاهنامه فردوسی و رستم نامه ی سغدی به دقت بررسی می کند. این تحلیل مقایسه ای، تفاوت دیدگاه ها و روایت ها را در طول زمان و میان آثار مختلف روشن می سازد. به عنوان مثال، فردوسی با خردگرایی خاص خود، داستان دیوان مازندران را به گونه ای بیان می کند که با دیگر حماسه سرایان، مانند نویسنده کوش نامه، تفاوت دارد.
• اکوان دیو: تحلیل ارتباط اکوان دیو با ایزد باد و دیو باد، و سیر تحول مفهوم او از اهریمن تا اکوان دیو، از نکات مهم این بخش است. اکوان دیو، یکی از مشهورترین دیوان در شاهنامه فردوسی است که نبرد او با رستم از فرازهای اصلی داستان به شمار می رود. کتاب نشان می دهد که چگونه این شخصیت، از ریشه های اساطیری خود، به یک موجود خاص در حماسه های ملی تکامل یافته است.

دیدگاه های تحلیلی نویسنده و نکات کلیدی (برتری های پژوهش)

یکی از نقاط قوت کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی، ارائه دیدگاه های تحلیلی نوآورانه و برجسته سازی نکات کلیدی است که این پژوهش را از سایر مطالعات مشابه متمایز می سازد. آرش اکبری مفاخر با دانش عمیق خود، به تبیین ظرایف و تفاوت های میان مفاهیم اهریمن و دیوان در متون مختلف می پردازد.

تفاوت پرداخت اهریمن در شاهنامه و متون پهلوی

نویسنده به تفاوت های بنیادین در نحوه ی پرداخت به اهریمن در شاهنامه و متون پهلوی تأکید می کند. در حالی که متون پهلوی بیشتر به جنبه های فلسفی و مینوی اهریمن می پردازند، شاهنامه فردوسی اهریمن را به یک «شخص هستی پیکر» تبدیل می کند. این پیکره سازی، اهریمن را از یک نیروی انتزاعی به یک شخصیت با ویژگی ها و کردارهای ملموس انسانی تغییر می دهد که می تواند در وقایع داستانی به طور مستقیم نقش آفرینی کند. این دگرگونی، یکی از مهم ترین دستاوردهای فردوسی در بازآفرینی اساطیر کهن است.

نقش اهریمن و دیوان در آثار حماسی

کتاب روشن می سازد که نقش اهریمن در شاهنامه، اگرچه محدود، اما بسیار تأثیرگذار است. اهریمن در شاهنامه، پشت پرده ی حوادثی چون گناه جمشید و روی کار آمدن ضحاک قرار دارد و با وسوسه و فریب، مسیر تاریخ اساطیری را تغییر می دهد. این در حالی است که کارکرد دیوان در حماسه های پس از شاهنامه، مانند گرشاسپ نامه و فرامرزنامه، بسیار پررنگ تر است و آن ها به عنوان دشمنان مستقیم و قابل رویارویی برای پهلوانان ظاهر می شوند.

خردگرایی فردوسی و برخورد با اساطیر

آرش اکبری مفاخر بر «خردگرایی فردوسی» و چگونگی برخورد او با اساطیر کهن تأکید دارد. فردوسی، با وجود امانت داری در نقل روایت ها، گاهی با نگاهی خردمندانه، برخی داستان های کاملاً اساطیری مانند اهریمن سواری طهمورث را در دو بیت خلاصه می کند، چرا که با عقل و منطق مرسوم سازگار نیستند. اما در مقابل، داستان هایی چون دیوان مازندران و اکوان دیو را با استادی تمام و جزئیات دقیق بیان می کند، چرا که آن ها را دارای قابلیت تطبیق با جهان بینی خردگرایانه می داند. این رویکرد، تفاوت بارزی با نگاه سایر حماسه سرایان، نظیر نویسنده ی کوش نامه، ایجاد می کند که گاه به «اسطوره زدایی» از شخصیت ها و وقایع می پردازند.

انسانی که تمام زندگی او در طبیعت می گذرد، از یک سو فصل بهار و از سوی دیگر زمستان را می بیند. فصل بهار و بوی خوش طبیعت موجب آرامش وی می شود اما در برابر آن خشکسالی، رعد و برق و … سبب ترس و گریز او می گردد. از آنجا که این انسان نخستین هنوز قدرت منطقی و شناخت درستی از طبیعت ندارد به دنبال دلايلي می گردد تا دلیل پدید آمدن این مسائل را بیابد و برای یافتن پاسخ پرسش های خود به دنبال دلایل فرازمینی می رود و این دلایل را به یک عنصر منفی نسبت می دهد و آن را یک دیو معرفی می کند.

منشأ آفرینش دیوها و جامعیت منابع پژوهش

یکی از نظریه های مهم نویسنده، ارتباط پدید آمدن دیوها با عدم شناخت انسان نخستین از طبیعت است. آرش اکبری مفاخر بر این باور است که انسان باستان، برای توجیه پدیده های طبیعی مخرب (مانند سیلاب و خشکسالی) یا ویژگی های منفی انسانی (مانند دروغ)، آن ها را به موجوداتی منفی به نام دیو نسبت می داده است. این نگاه، ریشه های روان شناختی و جامعه شناختی دیوشناسی را نیز روشن می سازد.

جامعیت منابع پژوهش نیز از دیگر برتری های این کتاب است. درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی بر اساس متن پژوهی دقیق و توصیف متنی استوار است و منابع خود را به سه دسته ی اصلی تقسیم می کند:

1. متون ادبیات ایران باستان: شامل منابع اوستایی، فارسی باستان، مانوی و پهلوی اشکانی و ساسانی.
2. متون واسطه ای فارسی زردشتی: آثاری که توسط موبدان زردشتی پس از اسلام به خط و زبان فارسی زردشتی نوشته شده اند و پلی میان دوران باستان و دوره های بعدی محسوب می شوند.
3. متون حماسی: که بنیادین ترین تحقیقات بر پایه ی شاهنامه فردوسی صورت گرفته، اما از دیگر متون فارسی و عربی مرتبط با ادبیات حماسی نیز بهره برده شده است.

علاوه بر این، نویسنده از به روزترین تحقیقات و پژوهش های دانشمندان برجسته در حوزه ی پژوهش های اهریمن شناسی به زبان های فارسی و غیرفارسی نیز استفاده کرده است که به غنای علمی و اعتبار کتاب می افزاید. وجود نمایه های جامع (فارسی و لاتین) و کتابنامه ی مفصل (فارسی-عربی و لاتین) در حدود ۷۰ صفحه، دسترسی خواننده به جزئی ترین اطلاعات را فراهم می کند و این کتاب را به یک مرجع علمی قابل اعتماد تبدیل می سازد.

اهریمن موجودی است که دربرابر اهورامزدا قرار می گیرد. این موجود با دیدن دنیای روحانی اهورامزدا به مرز روشنایی می تازد و شکست می خورد اما پس از این شکست تصمیم می گیرد موجوداتی بیافریند که در برابر موجودات اهورایی قرار می گیرند. هر یک از این موجودات که توسط اهریمن و از تاریکی آفریده می شوند، دیو نام دارند. خود اهریمن نیز لقب دیوان دیو دارد، یعنی بزرگترین دیوها، از این رو اهریمن پدر است و دیوان فرزندان او هستند.

نتیجه گیری

کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی اثر آرش اکبری مفاخر، بدون شک یکی از برجسته ترین و جامع ترین آثار در حوزه ی اهریمن پژوهی و دیوشناسی در ادبیات و اساطیر ایران است. این اثر با ارائه ی تحلیل های دقیق و ساختاریافته از سیر تحول مفاهیم اهریمنی و دیوی، از کهن ترین متون اوستایی و پهلوی تا اوج حماسه های ملی فارسی، نه تنها تصویری روشن و منسجم از این موجودات اساطیری به دست می دهد، بلکه پیچیدگی های مرتبط با ماهیت، هستی و کردارهای آن ها را نیز تبیین می کند.

این پژوهش، با نگاهی عمیق به تفاوت های پرداخت اهریمن در دوره های مختلف، به ویژه تفاوت میان متون پهلوی و شاهنامه فردوسی، و همچنین با تبیین کارکردهای متفاوت اهریمن و دیوان در حماسه ها، به فهم بهتری از ریشه های اساطیری و نمادین شر در فرهنگ ایرانی کمک می کند. جامعیت منابع، رویکرد تحلیلی و ساختار علمی کتاب، آن را به منبعی ارزشمند برای دانشجویان و پژوهشگران ادبیات فارسی، اسطوره شناسی، تاریخ ایران باستان، و تمامی علاقه مندان به اساطیر ایران باستان تبدیل کرده است.

در نهایت، این خلاصه تلاشی برای معرفی ابعاد اصلی این اثر ارزشمند بود. با این حال، برای دستیابی به درکی عمیق و جامع از تمامی ریزه کاری ها و تحلیل های ارائه شده توسط آرش اکبری مفاخر، مطالعه ی کامل کتاب درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی به تمامی علاقه مندان و پژوهشگران این حوزه اکیداً توصیه می شود. این اثر، پنجره ای نو به سوی فهم ریشه های تاریکی و شر در اذهان و متون کهن ایرانی می گشاید و به روشن شدن ابهامات بسیاری در این زمینه کمک می کند.