خلاصه کتاب علم سنجی در حوزۀ پزشکی ( نویسنده افشین موسوی چلک، آرام تیرگر، موسی یمین فیروز )

کتاب «علم سنجی در حوزۀ پزشکی»، اثری مهم از افشین موسوی چلک، آرام تیرگر و موسی یمین فیروز، مجموعه ای تحلیلی است که به وضعیت تولید علم و پژوهش های علم سنجی در ایران، به ویژه در بستر حساس علوم پزشکی می پردازد. این اثر، بینش های عمیقی را برای پژوهشگران، سیاست گذاران و دانشجویان فراهم می آورد تا بتوانند چالش ها و فرصت های پیش روی توسعه علمی کشور را درک کنند.

در عصر حاضر که دانش و فناوری با سرعت سرسام آوری در حال پیشرفت است، ارزیابی دقیق و مستمر فعالیت های علمی و پژوهشی از اهمیت بنیادینی برخوردار است. این مهم، به ویژه در حوزه پزشکی که مستقیماً با سلامت و رفاه جامعه گره خورده است، ابعاد حیاتی تری به خود می گیرد. «علم سنجی در حوزۀ پزشکی» که حاصل هم افزایی فکری اساتید برجسته ای چون افشین موسوی چلک، آرام تیرگر و موسی یمین فیروز است، به مثابه راهنمایی جامع، وضعیت موجود پژوهش پزشکی ایران را با رویکردی علم سنجی مورد واکاوی قرار می دهد.

این مقاله با هدف ارائه خلاصه ای تحلیلی و عمیق از این کتاب ارزشمند تدوین شده است. هدف، صرفاً معرفی کتاب نیست، بلکه تلاش می شود تا مفاهیم کلیدی، یافته های محوری، چالش های اساسی و راهکارهای پیشنهادی مطرح شده در این اثر، به گونه ای جامع و کاربردی برای مخاطبان هدف، اعم از دانشجویان، پژوهشگران، اساتید و تصمیم گیران حوزه علم سنجی و علوم پزشکی، تبیین شود. مطالعه این خلاصه، درک عمیق تری از پویایی های تولید علم در حوزه سلامت ایران و اهمیت علم سنجی در این فرآیند را فراهم خواهد آورد.

مبانی و اهمیت علم سنجی در چارچوب پزشکی

علم سنجی به عنوان یک رشته بین رشته ای، به مطالعه جنبه های کمی علم و پژوهش می پردازد. این حوزه با استفاده از روش های آماری و ریاضی، به تحلیل و اندازه گیری تولیدات علمی، از جمله مقالات، کتاب ها، پتنت ها و استنادات می پردازد. هدف اصلی علم سنجی، درک بهتر ساختار، پویایی ها و روند رشد دانش است. این ابزار قدرتمند، نه تنها برای ارزیابی عملکرد افراد، مؤسسات و کشورها در زمینه تولید علم به کار می رود، بلکه به عنوان مبنایی برای سیاست گذاری های علمی، تخصیص بودجه های تحقیقاتی و رتبه بندی های دانشگاهی و پژوهشی نیز مورد استفاده قرار می گیرد. در واقع، علم سنجی با ارائه شاخص های عینی، به مدیران و سیاست گذاران کمک می کند تا تصمیمات آگاهانه تری در راستای توسعه علمی اتخاذ کنند و از منابع به نحو بهینه بهره برداری نمایند.

تعریف علم سنجی و جایگاه آن

علم سنجی، که ریشه های آن به اوایل قرن بیستم و با ظهور «کتاب سنجی» بازمی گردد، فراتر از شمارش صرف مقالات است. این رشته با تحلیل داده های کمی مرتبط با تولید، توزیع و مصرف اطلاعات علمی، به شناسایی الگوها، روندها و ارتباطات پنهان در پیکره دانش کمک می کند. شاخص هایی نظیر تعداد انتشارات، تعداد استنادات، ضریب تأثیر مجلات و شاخص h-index، ابزارهایی هستند که علم سنجی برای ارزیابی و تحلیل به کار می گیرد. این شاخص ها، تصویری کمی از فعالیت های پژوهشی ارائه می دهند و به جامعه علمی امکان می دهند تا میزان تأثیرگذاری، بهره وری و اعتبار پژوهش ها را بسنجند. در سطح کلان، علم سنجی به کشورها کمک می کند تا جایگاه خود را در نقشه جهانی علم شناسایی کرده و راهبردهای مناسبی برای ارتقای آن تدوین کنند.

ضرورت علم سنجی در علوم پزشکی

حوزه پزشکی، به دلیل ارتباط مستقیم با سلامت عمومی و حجم عظیم سرمایه گذاری ها در تحقیقات، از جمله حیاتی ترین بخش هایی است که به کاربرد علم سنجی نیاز مبرم دارد. پژوهش های پزشکی نه تنها جان انسان ها را نجات می دهند، بلکه کیفیت زندگی را بهبود بخشیده و بار بیماری ها را کاهش می دهند. از این رو، اطمینان از کیفیت و اثربخشی این پژوهش ها از اهمیت بالایی برخوردار است. «علم سنجی در حوزۀ پزشکی» ابزاری فراهم می آورد تا بتوان ارزیابی کرد که آیا بودجه های کلان تخصیص یافته به این حوزه (به عنوان مثال، سالانه حدود ۷۰ میلیارد دلار در ایالات متحده آمریکا صرف پژوهش های پزشکی می شود که بیش از ۳۱.۲ میلیارد دلار آن توسط وزارت بهداشت این کشور از طریق گرانت های رقابتی به پژوهشگران واگذار می شود)، به نتایج مطلوب و اثرگذاری در بهبود شاخص های سلامت جامعه منجر شده اند یا خیر. با توجه به وجود حدود ۳۰۰ مرکز تحقیقات پزشکی در ایران و اتکای عمده به بودجه های دولتی در کشورهای در حال توسعه برای تأمین مالی پژوهش ها، سنجش دقیق جنبه های مختلف پژوهش برای هر نظام آموزش و پژوهش پزشکی اهمیت دوچندانی پیدا می کند.

تحلیل محتوایی کتاب: پژوهش های علم سنجی در حوزه پزشکی ایران

کتاب «علم سنجی در حوزۀ پزشکی» که مورد بررسی ما قرار گرفته است، دیدگاهی عمیق و مبتنی بر داده از وضعیت پژوهش های علم سنجی در ایران، با تمرکز ویژه بر علوم پزشکی، ارائه می دهد. این اثر، فراتر از یک معرفی صرف، به تحلیل دقیق روندها و ویژگی های تولید علم در کشور می پردازد و پایه هایی برای درک چالش ها و ارائه راهکارهای مؤثر فراهم می آورد.

منشأ و ساختار کتاب

این کتاب به عنوان مجموعه ای از مقالات برگزیده از «دومین همایش ملی پژوهش و تولید علم در حوزه پزشکی» منتشر شده است. این همایش که با همکاری دانشگاه علوم پزشکی بابل و انجمن علمی کتابداری و اطلاع رسانی ایران (شاخه مازندران) برگزار شد، با هدف گسترش فرهنگ مطالعه و تحقیق در جامعه پزشکی و فراهم آوردن فضایی برای تحلیل و ارزیابی تولیدات علمی پژوهشگران، بر موضوع «علم سنجی» تمرکز یافته بود. گردآوری این مقالات در قالب یک کتاب، به خواننده اجازه می دهد تا به مجموعه ای از پژوهش های مرتبط و هماهنگ دسترسی یابد که همگی با هدف بررسی وضعیت علم سنجی پزشکی در ایران انجام شده اند. رویکرد کلی کتاب، تبیین چگونگی رشد و توسعه پژوهش های علم سنجی پزشکی و شناسایی نقاط قوت و ضعف این حوزه در بستر ملی است.

روش شناسی پژوهش های اصلی کتاب

پژوهش های اصلی گردآوری شده در این کتاب، با یک رویکرد جامع و تحلیلی به بررسی ادبیات علم سنجی در حوزه علوم پزشکی کشور پرداخته اند. جامعه آماری این مطالعات شامل 141 اثر بوده که از منابع مختلفی از جمله مقالات فارسی، مقالات انگلیسی و پایان نامه ها در زمینه علم سنجی علوم پزشکی کشور جمع آوری شده اند. این آثار تحت تحلیل های گوناگونی قرار گرفته اند تا ابعاد مختلف تولید علم در این حوزه روشن شود. در این پژوهش ها، سه نوع تحلیل اصلی صورت گرفته است:

• تحلیل کتاب سنجی (Bibliometric Analysis): این تحلیل بر ویژگی های کمی انتشارات مانند تعداد مقالات، سال انتشار، و مجلات منتشرکننده تمرکز دارد.
• تحلیل هم نویسندگی (Co-authorship Analysis): این بخش به بررسی الگوهای همکاری علمی بین پژوهشگران و شناسایی شبکه های علمی می پردازد.
• تحلیل موضوعی (Thematic Analysis): این تحلیل، به شناسایی موضوعات اصلی و فرعی، روندهای پژوهشی و خلأهای موضوعی در ادبیات علم سنجی پزشکی می پردازد.

این رویکرد ترکیبی، امکان ارائه تصویری چندوجهی و جامع از وضعیت پژوهش های علم سنجی پزشکی در ایران را فراهم آورده است.

یافته های برجسته و نتایج آماری

تحلیل ۱۴۱ اثر انجام شده در این کتاب، نتایج آماری قابل توجهی را آشکار می سازد که بینش های ارزشمندی درباره وضعیت پژوهش پزشکی در ایران ارائه می دهد. این نتایج نشان می دهد که در میان مجلات داخلی، نشریاتی مانند «مدیریت سلامت»، «مدیریت اطلاعات سلامت» و «پژوهش در پزشکی» بیشترین سهم را در انتشار مقالات علم سنجی در حوزه پزشکی داشته اند که نشان دهنده تمرکز بخشی از جامعه علمی بر این موضوعات است.

از منظر نویسندگان، دکتر فریدون عزیزی به عنوان پرکارترین نویسنده در این حوزه شناسایی شده است که نقش برجسته وی در توسعه علم سنجی پزشکی در ایران را برجسته می کند. نکته حائز اهمیت دیگر، میزان بالای همکاری و هم نویسندگی در آثار علم سنجی پزشکی است که به مراتب بیش از آثار علم سنجی در سایر حوزه ها ارزیابی شده است. این امر، نشان دهنده رویکرد تعاملی و گروهی در تولید این دست از پژوهش هاست.

«پژوهش های علم سنجی علوم پزشکی کشور، اگرچه از لحاظ کمی رشد قابل قبولی داشته اند، اما به لحاظ کیفیت، تنوع موضوعات و مسئله محوری همچنان نیازمند بهبود و توسعه هستند.»

به طور کلی، وضعیت کمی پژوهش پزشکی در ایران، به ویژه در زمینه علم سنجی، رشد مطلوبی را نشان می دهد. نتایج یک طرح پژوهشی ملی نیز تأیید کرده که حدود ۲۰ درصد از کل آثار علم سنجی کشور به طور خاص به سنجش علم در حوزه های پزشکی و پیراپزشکی اختصاص دارد؛ به عبارت دقیق تر، ۱۵% از مقالات فارسی، ۲۰% از پایان نامه ها و ۳۰% از مقالات انگلیسی ایرانی در حوزه علم سنجی، مربوط به حوزه پزشکی هستند که ارقام قابل توجهی محسوب می شوند. با این حال، تأکید کتاب بر نیاز به ارتقاء کیفیت پژوهش ها و جهت گیری آن ها به سمت حل مسائل واقعی جامعه، از نکات کلیدی و هشداردهنده محسوب می شود. فعالیت های علم سنجی در دانشگاه های علوم پزشکی کشور و رویکرد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز، نشان از توجه به این حوزه مهم در سطح سیاست گذاری ملی دارد.

چالش ها و موانع توسعه علم سنجی و تولید علم در ایران

تولید علم و توسعه علم سنجی در ایران، به ویژه در حوزه پزشکی، با چالش های متعددی روبروست که ریشه در عوامل ساختاری، فرهنگی و روش شناختی دارند. این موانع، سرعت و کیفیت پیشرفت علمی را متأثر ساخته و دستیابی به جایگاه مطلوب در نقشه جهانی علم را دشوار می سازند. شناخت دقیق این چالش ها، گام نخست در مسیر تدوین راهبردهای مؤثر برای غلبه بر آن هاست.

موانع ساختاری و فرهنگی

یکی از مهم ترین موانع، نهادینه نشدن فرهنگ پژوهش در تمامی سطوح جامعه علمی است. این فقدان فرهنگ، منجر به عدم توجه کافی به چالش های پیش رو و نادیده گرفتن اهمیت کاربردی بودن پژوهش ها می شود. در بسیاری موارد، پژوهش صرفاً به منظور ارتقای شغلی یا کسب مدارک دانشگاهی انجام می شود و ارتباط آن با نیازهای واقعی جامعه یا صنعت کمتر مورد توجه قرار می گیرد. این رویکرد، کاربردپذیری و تأثیرگذاری پژوهش ها را کاهش داده و به تکرار مکررات یا تولید دانش صرفاً نظری منجر می شود. نهادینه شدن فرهنگ پژوهش، نیازمند تغییر نگرش از سوی سیاست گذاران، اساتید و دانشجویان است تا پژوهش به ابزاری برای حل مسئله و خلق ارزش تبدیل شود.

چالش های روش شناختی و کیفی

در کنار موانع فرهنگی، چالش های روش شناختی و کیفی نیز سد راه توسعه علم سنجی و پژوهش در پزشکی هستند. این چالش ها شامل موارد زیر می شوند:

• رشد ترجمه گرایی: بسیاری از پژوهش ها صرفاً به ترجمه یا اقتباس از کارهای خارجی می پردازند و فاقد نوآوری و اصالت هستند. این امر، منجر به انجام تحقیقات موازی و هدر رفتن منابع می شود.
• تمرکز بیش از حد بر رشد کمی مقالات: سیستم های ارزیابی و ترفیع علمی، غالباً بر تعداد مقالات منتشر شده تمرکز دارند و کمتر به کیفیت، تأثیرگذاری و کاربردی بودن آن ها توجه می کنند. این رویکرد، موجب تولید «علم تورمی» می شود که از لحاظ کمی بالا، اما از نظر کیفی ضعیف است.
• کم توجهی به کیفیت پژوهش ها: کیفیت پژوهش، شامل دقت روش شناسی، اعتبار داده ها، عمق تحلیل و نوآوری، اغلب در سایه کمیت قرار می گیرد. این مسئله به کاهش اعتبار تولیدات علمی کشور در سطح بین المللی منجر می شود.
• نبود نظام ملی منسجم برای علم سنجی: عدم وجود یک چارچوب و سازماندهی ملی یکپارچه برای جمع آوری، تحلیل و ارزیابی داده های علم سنجی، مانع از تدوین سیاست های مبتنی بر شواهد و رصد دقیق روند مدیریت اطلاعات سلامت و سیاست گذاری در علم و تکنولوژی پزشکی در کشور می شود. این خلأ، ضرورت تفکر و چاره اندیشی پیرامون آن را مضاعف می کند.

چشم انداز و راهکارهای پیشنهادی کتاب

کتاب «علم سنجی در حوزۀ پزشکی» تنها به شناسایی چالش ها بسنده نمی کند، بلکه با نگاهی آینده نگر، راهکارها و چشم اندازهایی را برای ارتقای وضعیت تولید علم و توسعه علم سنجی در حوزه پزشکی در ایران ارائه می دهد. این پیشنهادات بر لزوم تحول در رویکردها و گسترش فرهنگ پژوهش تأکید دارند تا کشور بتواند جایگاه شایسته ای در عرصه جهانی علم و فناوری کسب کند.

لزوم تحول در رویکردهای علمی

کتاب تأکید دارد که روش های متداول دانشگاهی، که غالباً برگرفته از مدل های غربی هستند، ممکن است پاسخگوی نیازهای بومی و شرایط خاص کشور عزیزمان نباشند. از این رو، پیشنهاد می شود که این روش ها متناسب با ظرفیت ها، چالش ها و اولویت های ملی بهینه سازی شوند. این بهینه سازی شامل بازنگری در برنامه های درسی، ترویج پژوهش های مسئله محور و کاربردی، و تمرکز بر توسعه فناوری های بومی می شود. علم سنجی در این میان، نقش کلیدی در احیای «منطق کشف علم» و تولید دانش ایفا می کند. با استفاده از معیارهای علم سنجی، می توان مسیرهای نوآورانه پژوهش را شناسایی کرد، حوزه های کمتر کاوش شده را کشف نمود و از تکرار پژوهش های موازی جلوگیری کرد. این امر به هدایت منابع به سمت پژوهش های با پتانسیل بالاتر برای حل مسائل ملی و ایجاد ارزش افزوده کمک شایانی خواهد کرد.

گسترش فرهنگ پژوهش و مطالعه

یکی از ارکان اصلی توسعه علمی، گسترش فرهنگ پژوهش و مطالعه در تمامی سطوح جامعه، به ویژه در میان پژوهشگران و دانشجویان است. کتاب به این مهم اشاره می کند که علم سنجی می تواند به ایجاد فضای مناسبی برای تحلیل و ارزیابی تولیدات علمی پژوهشگران در سطح دانشگاه های علوم پزشکی کشور کمک کند. با شفافیت بخشیدن به نتایج پژوهش ها و برجسته سازی تأثیر آن ها، می توان انگیزه برای انجام پژوهش های با کیفیت را افزایش داد. علاوه بر این، استفاده از معیارهای علم سنجی در توزیع بودجه تحقیقاتی پزشکی و رتبه بندی دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی، می تواند به عنوان یک ابزار قدرتمند برای هدایت و تشویق پژوهش های اثربخش عمل کند. این رویکرد، تضمین می کند که منابع محدود به سمت پژوهشگرانی با سوابق پژوهشی قوی و پروژه های با پتانسیل بالا هدایت شوند و به این ترتیب، به بهبود وضعیت پژوهش پزشکی در ایران کمک شایانی خواهد شد.

«بهره گیری از معیارهای علم سنجی در توزیع بودجه های تحقیقاتی و رتبه بندی، می تواند به عنوان ابزاری قدرتمند برای تشویق و هدایت پژوهش های اثربخش در حوزه پزشکی عمل کند.»

نقش همایش ها و همکاری های علمی در پیشبرد علم سنجی

همایش ها و همکاری های علمی، به عنوان بسترهایی برای تبادل دانش، ارائه یافته های جدید و ایجاد شبکه های پژوهشی، نقش حیاتی در پیشبرد علم سنجی و به طور کلی تولید علم ایفا می کنند. کتاب «علم سنجی در حوزۀ پزشکی» نیز به روشنی اهمیت این پلتفرم ها را در توسعه دانش و بهبود وضعیت پژوهش در کشور نشان می دهد.

«دومین همایش ملی پژوهش و تولید علم در حوزه پزشکی» که مقالات این کتاب از آن سرچشمه گرفته اند، نمونه بارزی از این تلاش هاست. این همایش که با همت دانشگاه علوم پزشکی بابل و همکاری انجمن علمی کتابداری و اطلاع رسانی ایران (شاخه مازندران) برگزار شد، فضای مناسبی را برای متخصصان، پژوهشگران و دانشجویان فراهم آورد تا آخرین دستاوردهای خود در زمینه علم سنجی پزشکی را به اشتراک بگذارند. چنین رویدادهایی نه تنها به انتشار دانش جدید کمک می کنند، بلکه با گرد هم آوردن افراد با تخصص های متفاوت، زمینه را برای شکل گیری همکاری های بین رشته ای و هم نویسندگی در مقالات پزشکی فراهم می آورند که همانطور که در یافته های کتاب نیز اشاره شد، یکی از نقاط قوت پژوهش های علم سنجی در ایران است.

این بسترها، فرصتی برای نقد سازنده، ارائه بازخورد و ارتقای کیفیت پژوهش ها را مهیا می سازند. تبادل تجربیات و دیدگاه ها در چنین فضاهایی، به شناسایی بهتر چالش ها و یافتن راهکارهای عملیاتی تر کمک کرده و به توسعه نظام ملی علم سنجی ایران و تقویت جایگاه پژوهش در علوم بهداشت منجر می شود. در نهایت، برگزاری مستمر و مؤثر چنین همایش هایی، عامل مهمی در تقویت زیرساخت های پژوهشی کشور و ارتقاء شاخص های ارزیابی فعالیت های علمی در حوزه پزشکی خواهد بود.

نتیجه گیری و سخن پایانی

کتاب «علم سنجی در حوزۀ پزشکی» اثر افشین موسوی چلک، آرام تیرگر و موسی یمین فیروز، یک منبع ارزشمند و تحلیلی برای درک عمیق وضعیت پژوهش پزشکی در ایران و نقش بی بدیل علم سنجی در حوزه پزشکی است. این اثر با گردآوری مقالات برجسته از دومین همایش ملی پژوهش و تولید علم در حوزه پزشکی، تصویری جامع از دستاوردها، چالش ها و راهکارهای پیش روی جامعه علمی کشور در این زمینه ارائه می دهد.

همانطور که در این خلاصه تبیین شد، با وجود رشد کمی مطلوب در تولید علم پزشکی در ایران، نیاز مبرمی به بهبود کیفیت پژوهش ها، افزایش تنوع موضوعی و حرکت به سمت تحقیقات مسئله محور وجود دارد. موانع ساختاری و فرهنگی، در کنار چالش های روش شناختی نظیر ترجمه گرایی و نبود نظام ملی علم سنجی منسجم، از جمله عوامل محدودکننده پیشرفت در این حوزه هستند. با این حال، کتاب راهکارهای امیدبخش برای مدیریت اطلاعات سلامت و ارزیابی تولیدات علمی پزشکی ارائه می دهد، از جمله بهینه سازی رویکردهای دانشگاهی متناسب با نیازهای بومی و گسترش فرهنگ پژوهش از طریق کاربرد معیارهای علم سنجی در تخصیص بودجه و رتبه بندی ها.

در مجموع، این کتاب نه تنها وضعیت موجود را کالبدشکافی می کند، بلکه مسیرهای روشنی را برای آینده علم و تکنولوژی پزشکی در ایران ترسیم می نماید. شناخت و به کارگیری توصیه های مطرح شده در این اثر، برای تمامی دست اندرکاران حوزه سلامت و علم، از دانشجویان و پژوهشگران گرفته تا اساتید و سیاست گذاران، حیاتی است. این کتاب به ما یادآوری می کند که رشد پایدار و کیفی علم در حوزه پزشکی، نیازمند نگاهی دقیق، برنامه ریزی استراتژیک و همکاری های گسترده است.

«توسعه دانش مدار و دستیابی به جایگاه علمی مطلوب در سطح جهانی، بدون ارزیابی دقیق و مستمر فعالیت های علمی از طریق علم سنجی، امکان پذیر نخواهد بود.»

دعوت می کنیم تا با مطالعه دقیق این کتاب ارزشمند، دیدگاه های خود را با جامعه علمی به اشتراک بگذارید و در این مسیر مهم توسعه علمی کشور مشارکت فعال داشته باشید.