خلاصه کتاب زیبایی شناسی آلمانی در قرن هجدهم ( نویسنده پل گایر )

کتاب زیبایی شناسی آلمانی در قرن هجدهم اثر پل گایر، کاوشی جامع در تحولات استتیک آلمان در قرن هجدهم است. این اثر که مدخلی از دانشنامه فلسفه استنفورد به شمار می رود، آراء فلاسفه ای چون لایب نیتس، باومگارتن، کانت، شیلر و هردر را تحلیل می کند و نقش محوری این دوره را در تکوین فلسفه زیبایی آشکار می سازد.

قرن هجدهم میلادی در آلمان، دوره ای طلایی و سرنوشت ساز برای تکوین مفهوم زیبایی شناسی (Aesthetics) به شمار می آید. در این برهه، فلاسفه آلمانی به تأملات عمیقی در باب ماهیت زیبایی، هنر، قوه حکم و تجربه حسی پرداختند که بنیان های فلسفه هنر مدرن را پی ریزی کرد. کتاب زیبایی شناسی آلمانی در قرن هجدهم نوشته پل گایر، منبعی کم نظیر از مجموعه معتبر دانشنامه فلسفه استنفورد است که به دقت و با نگرشی تحلیلی، سیر تحولات این حوزه را بازنمایی می کند. این مقاله با هدف ارائه خلاصه ای جامع و تحلیلی از این اثر ارزشمند نگاشته شده است تا مخاطبان، اعم از دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به فلسفه و هنر، بتوانند با دیدگاه های بنیادین و آراء فلاسفه کلیدی این دوران آشنایی عمیق تری پیدا کنند. این خلاصه، مروری ساختاریافته بر محتوای غنی کتاب گایر است و تلاش دارد تا بدون نیاز به مطالعه کامل اثر، تصویری روشن از چالش ها و دستاوردهای فکری آن دوران ارائه دهد.

درآمدی بر مفهوم زیبایی شناسی و بستر تاریخی آن در آلمان قرن هجدهم

زیبایی شناسی، یا استتیک (Aesthetics)، شاخه ای از فلسفه است که به بررسی ماهیت زیبایی، هنر، ذوق و تجربه حسی می پردازد. این حوزه سعی دارد تا درک کند که چگونه انسان ها با زیبایی و هنر در ارتباطند، چگونه آن را تجربه می کنند و چه ارزش هایی را از آن استخراج می کنند. گستره موضوعی زیبایی شناسی شامل تأمل در چیستی هنر، نقش هنرمند، دریافت مخاطب، و ارتباط هنر با حقیقت، اخلاق و دانش است.

قرن هجدهم در آلمان، به دلایل گوناگون، اهمیت خاصی در تاریخ زیبایی شناسی دارد. این دوره، با روشنگری (Aufklärung) آغاز شد و با رمانتیسم اولیه و ایده آلیسم آلمانی ادامه یافت، که همگی زمینه ساز پرسش های جدیدی درباره ماهیت هنر و جایگاه آن در حیات انسانی شدند. پیش از این، مباحث مربوط به زیبایی غالباً در دل متافیزیک، اخلاق یا بلاغت مطرح می شد. اما در قرن هجدهم، نیاز به استقلال این حوزه از دیگر شاخه های فلسفه احساس شد.

متفکران آن دوران با مسائل فکری متعددی مواجه بودند. از یک سو، سنت عقل گرایی لایب نیتس و ولف بر اهمیت وضوح و کمال در درک زیبایی تأکید داشت. از سوی دیگر، ظهور احساس گرایی و تأکید بر نقش عواطف در تجربه زیبایی، به چالش کشیدن قواعد خشک و منطقی پیشین را آغاز کرد. این کشمکش ها، همراه با بازتفسیر هنر کلاسیک یونان و روم و تلاش برای درک ماهیت خلاقیت هنری، زمینه ساز ظهور نظام های فلسفی پیچیده تری شد که اوج آن را می توان در آرای کانت و شیلر مشاهده کرد. در واقع، قرن هجدهم صحنه شکل گیری زیبایی شناسی به مثابه یک رشته فلسفی متمایز و دارای اصطلاحات و مسائل خاص خود بود.

پیشگامان زیبایی شناسی آلمانی: از کمال گرایی تا حقیقت و تخیل

پیش از ظهور نظریه های جامع تر در زیبایی شناسی آلمان، فلاسفه ای چون لایب نیتس و ولف با رویکردی عقل گرایانه، و سپس گوتشت با تأکید بر قواعد، زمینه های اولیه این بحث را فراهم آوردند. اندیشه های این پیشگامان، گرچه بعدها به چالش کشیده شد، اما بستری برای توسعه مفاهیم پیچیده تر زیبایی شناسانه ایجاد کرد.

لایب نیتس و ولف: زیبایی در کمال و حقیقت

لایب نیتس (Gottfried Wilhelm Leibniz)، فیلسوف بزرگ آلمانی، اگرچه مستقیماً اثری جامع در باب زیبایی شناسی نداشت، اما نظریه کمال گرایانه او تأثیر عمیقی بر درک زیبایی در قرن هجدهم گذاشت. از دیدگاه لایب نیتس، زیبایی با کمال (Perfection) در ارتباط است. او کمال را در وضوح و تمایز درک (clarity and distinctness) و هماهنگی (harmony) می دید. زیبایی، به عقیده او، نوعی نظم نامحسوس و پیچیده است که حتی اگر نتوانیم تمام جزئیات آن را به صورت عقلی تحلیل کنیم، با یک نوع شناخت مبهم (confused cognition) آن را احساس می کنیم. این شناخت مبهم، لذتی را به همراه دارد که اساس تجربه زیبایی شناختی است. جهان، به عنوان بهترین جهان ممکن، تجلی گاه کمال الهی است و زیبایی های آن نیز از همین کمال نشأت می گیرند.

کریستیان ولف (Christian Wolff)، شاگرد برجسته لایب نیتس، سیستم فلسفی استاد خود را توسعه داد و آن را به شکلی نظام مند و قابل فهم تر ارائه کرد. ولف نیز زیبایی را با مفهوم کمال مرتبط می دانست و آن را به عنوان یک ویژگی عینی (objective) اشیاء تعریف می کرد. از نظر او، زیبایی در تناسب، نظم و هماهنگی اجزاء یک کل نهفته است که به نحو عقلی قابل درک است. دیدگاه ولف، با تأکید بر عقلانیت و قوانین جهان شمول، بر بسیاری از متفکران پس از خود، به ویژه باومگارتن، تأثیر گذاشت. برای ولف، حقیقت و زیبایی اغلب در هم تنیده بودند؛ زیبایی تجلی حقیقت و کمال در جهان محسوس بود.

گوتشت و منتقدانش: حقیقت، قواعد و نقش تخیل

یوهان کریستف گوتشت (Johann Christoph Gottsched)، یکی از مهم ترین چهره های روشنگری آلمانی و یکی از تأثیرگذارترین منتقدان ادبی و نظریه پردازان هنر در نیمه اول قرن هجدهم بود. او از حامیان سرسخت کلاسیک گرایی فرانسوی بود و بر اهمیت پیروی از قواعد منطقی و عقلانی (rational rules) در هنر تأکید داشت. از دیدگاه گوتشت، هنر باید هدف تعلیمی (didactic) و اخلاقی (moral) داشته باشد و با تقلید دقیق از طبیعت (mimesis) و پیروی از الگوهای اثبات شده، به بیان حقیقت بپردازد. او معتقد بود که زیبایی در هنر از انطباق با این قواعد و ارائه تصویری واضح و حقیقت گو از واقعیت نشأت می گیرد. برای گوتشت، تخیل (imagination) باید تحت کنترل عقل باشد و نباید به افراط و سرکشی گرایش پیدا کند.

رویکرد قانونمند و خشک گوتشت، به تدریج با چالش ها و انتقاداتی جدی مواجه شد. بسیاری از متفکران جوان تر، با تأکید بر نقش احساسات، شهود (intuition) و خلاقیت فردی (individual creativity)، به محدودیت های رویکرد گوتشت اشاره کردند. آن ها معتقد بودند که زیبایی و تجربه هنری را نمی توان صرفاً به مجموعه ای از قواعد تقلیل داد و نقش تخیل، نبوغ و بیان عواطف انسانی در خلق و درک هنر نادیده گرفته شده است. این انتقادات زمینه ساز ظهور نگاه های جدیدی شد که به دنبال آزادی بیشتر در هنر و توجه عمیق تر به جنبه های حسی و احساسی تجربه زیبایی بودند و راه را برای شکل گیری زیبایی شناسی به عنوان یک حوزه مستقل هموار کردند.

باومگارتن و تولد استتیک به مثابه یک علم مستقل

نقطه عطف در تاریخ زیبایی شناسی، به ویژه در آلمان، با کار الکساندر گوتلیب باومگارتن (Alexander Gottlieb Baumgarten) رقم خورد. او نه تنها واژه استتیک را ابداع کرد، بلکه برای اولین بار تلاش کرد تا آن را به عنوان یک علم مستقل، با قلمرو و روش شناسی خاص خود، تثبیت کند.

باومگارتن و مایر: زیبایی شناسی به منزله نظیر شناخت عقلی

باومگارتن را می توان بنیان گذار زیبایی شناسی به معنای نوین آن دانست. او در رساله خود با عنوان تأملات فلسفی در باب برخی مسائل مربوط به شعر (Meditationes philosophicae de nonnullis ad poema pertinentibus) در سال ۱۷۳۵ و سپس در کتاب اصلی اش زیبایی شناسی (Aesthetica) که جلد اول آن در ۱۷۵۰ و جلد دوم در ۱۷۵۸ منتشر شد، واژه استتیک را از واژه یونانی aisthetika (به معنای چیزهای مربوط به ادراک حسی) برگرفت.

نقش تعیین کننده باومگارتن در این بود که او استتیک را به عنوان شاخه ای مستقل از فلسفه معرفی کرد. پیش از او، شناخت به دو دسته کلی تقسیم می شد: شناخت عقلی (logica) که به وضوح و تمایز مفاهیم و قوانین منطق می پرداخت، و شناخت حسی که عمدتاً مبهم و نامنظم تلقی می شد. باومگارتن برای نخستین بار استدلال کرد که شناخت حسی نیز می تواند دارای کمال و نظمی خاص خود باشد و شایسته مطالعه علمی است. او زیبایی شناسی را به منزله نظیر شناخت عقلی (analog of reason) یا علم شناخت حسی (scientia cognitionis sensitivae) تعریف کرد. هدف این علم، مطالعه شناخت حسی کامل (perfect sensible cognition) یا همان زیبایی است. از دیدگاه باومگارتن، شعر و هنر، تجلی گاه این شناخت حسی کامل هستند؛ یعنی آن ها توانایی دارند که مفاهیم را به شیوه ای زنده، پرشور و محسوس به مخاطب منتقل کنند، به گونه ای که هرچند به وضوح شناخت عقلی نباشد، اما به مراتب پربارتر و تأثیرگذارتر است.

گئورگ فریدریش مایر (Georg Friedrich Meier)، شاگرد و همکار باومگارتن، سهم مهمی در تکامل و ترویج ایده های استاد خود داشت. مایر با تألیف کتاب هایی همچون نظریه جامع هنرها و علوم زیبا (Anfangsgründe aller schönen Wissenschaften) به ترویج و نظام مند کردن مفاهیم زیبایی شناسی باومگارتن پرداخت. او تلاش کرد تا چارچوب نظری باومگارتن را کاربردی تر کند و به جنبه های عملی هنر و نقد هنری بپردازد. مایر نیز مانند باومگارتن بر این باور بود که زیبایی شناسی علم شناخت حسی است و هدف آن هدایت حواس برای ادراک زیبایی است. او به این ایده که هنر می تواند و باید به تربیت حواس و ذوق انسان کمک کند، اهمیت فراوانی داد و بدین ترتیب، بنیان های یک رشته آکادمیک برای زیبایی شناسی را مستحکم تر ساخت.

رویکردهای احساس گرا و اخلاق گرایانه در زیبایی شناسی

همزمان با تلاش برای استقلال زیبایی شناسی، جریان های فکری دیگری نیز شکل گرفتند که بر نقش احساسات، عواطف و ارتباط هنر با اخلاق تأکید داشتند. این رویکردها، با دور شدن از عقل گرایی صرف، به غنای مباحث زیبایی شناسانه افزودند و زمینه ساز نظریه های پیچیده تری شدند.

مندلسون، وینکلمان و لسینگ: عواطف آمیخته و نسبت هنر و اخلاق

موسس مندلسون (Moses Mendelssohn)، فیلسوف برجسته روشنگری یهودی، به نقش احساسات و عواطف (emotions and sentiments) در تجربه زیبایی بسیار اهمیت می داد. او برخلاف برخی از فیلسوفان عقل گرا، لذت ناشی از زیبایی را صرفاً یک شناخت عقلی نمی دانست، بلکه آن را یک لذت ناب از ادراک (pure pleasure of perception) می شمرد که از قوه عالی تر نفس نشأت می گیرد. مندلسون مفهوم عواطف آمیخته (mixed feelings) را مطرح کرد که به حالاتی اشاره دارد که در آن همزمان احساسات متضاد، مانند غم و لذت، در تجربه هنری حضور دارند. او معتقد بود که هنر با برانگیختن این عواطف آمیخته، نه تنها لذت بخش است، بلکه می تواند به پالایش روح و کمال اخلاقی انسان نیز کمک کند. برای او، زیبایی پلی میان حس و عقل، و میان اخلاق و احساس بود.

یوهان یواخیم وینکلمان (Johann Joachim Winckelmann)، مورخ هنر و باستان شناس آلمانی، با تأکید بر ایدئال های زیبایی کلاسیک یونان و روم (classical ideals of beauty)، تأثیری شگرف بر هنر و زیبایی شناسی قرن هجدهم گذاشت. او زیبایی شناسی یونان باستان را اوج کمال هنری می دانست و مفهوم سادگی نجیبانه و عظمت آرام (noble simplicity and quiet grandeur) را به عنوان ویژگی بارز هنر یونانی معرفی کرد. وینکلمان، هنر را ابزاری برای بازنمایی و احیای این ایده آل ها می دید و معتقد بود که مطالعه هنر کلاسیک می تواند به پرورش ذوق و فهم زیبایی کمک کند. دیدگاه او، با تمرکز بر فرم های ایده آل و جهانی، به نوعی کلاسیک گرایی جدید دامن زد و بر هنرمندان و متفکران زیادی پس از او، از جمله گوته و شیلر، تأثیر گذاشت.

گوتولد افرایم لسینگ (Gotthold Ephraim Lessing)، یکی از مهم ترین متفکران روشنگری آلمان، در کتاب مشهور خود، لاوکون: یا درباره مرزهای نقاشی و شعر (Laocoön: An Essay on the Limits of Painting and Poetry)، به تحلیل دقیق مرزهای هنرها و ظرفیت های هر یک در بیان زیبایی و عواطف پرداخت. لسینگ استدلال می کرد که نقاشی و مجسمه سازی (هنرهای تجسمی) ذاتاً هنرهای فضایی (spatial) هستند و در یک لحظه زمانی، یک عمل را به تصویر می کشند. از این رو، آن ها باید لحظه آبستن (pregnant moment) را انتخاب کنند که بیشترین ظرفیت را برای القای حس و روایت دارد. در مقابل، شعر (هنر کلامی) یک هنر زمانی (temporal) است و می تواند اعمال و رویدادها را در طول زمان بازنمایی کند. لسینگ معتقد بود که هر هنر باید به محدودیت ها و پتانسیل های ذاتی خود واقف باشد و سعی نکند که وظایف هنر دیگر را بر عهده بگیرد. او همچنین بر نقش اخلاقی هنر تأکید داشت، اما نه به شیوه خشک و قانونمند گوتشت، بلکه با رویکردی که به توانایی هنر در برانگیختن همدردی و تأثیرگذاری بر روح انسان باور داشت. تحلیل های لسینگ، تفکر درباره تفاوت های ساختاری هنرها و نحوه تأثیرگذاری آن ها را به سطحی جدید ارتقاء بخشید.

«زیبایی شناسی یا استتیک در فلسفه، به بررسی و تحلیل مفهوم زیبایی، هنر و تجربه های حسی می پردازد. این علم نه تنها به ما امکان می دهد تا درک کنیم چگونه زیبایی می تواند بر زندگی ما تأثیر بگذارد، بلکه چگونگی انتقال عواطف و ایده های انسانی توسط هنرمندان و متفکران را نیز تبیین می کند.»

هنر و هستی: قدرت، کنش مندی و بازتاب حقیقت

برخی از فلاسفه قرن هجدهم فراتر از صرف تحلیل فرم و احساس، به جنبه های عمیق تری از هنر پرداختند و آن را با قدرت های وجودی انسان، کنش مندی و بازتاب حقیقت هستی پیوند دادند. این رویکردها، هنر را نه صرفاً یک پدیده زیبایی شناختی، بلکه یک نیروی فعال در شکل دهی به جهان و فهم آن می دانستند.

هردر، زولتسر و هرتس: توان، کردوکار و حقیقت

یوهان گوتفرید هردر (Johann Gottfried Herder)، از فلاسفه مهم دوران روشنگری و پیشرو جنبش اشتورم اوند درانگ (Sturm und Drang)، نقش محوری در توسعه نظریات بیان گرایانه (expressivism) در زیبایی شناسی داشت. از نظر هردر، هنر بیانگر روح ملت (Volksgeist) و حقیقت فرهنگی یک جامعه است. او معتقد بود که هنر نه یک تقلید صرف از طبیعت، بلکه یک خلق فعال (active creation) است که از درونی ترین عمق وجود هنرمند و ملت برمی خیزد. هنر نوعی زبان خاص خود را دارد که از طریق آن، عواطف، ایده ها و هویت فرهنگی بیان می شوند. هردر بر پویایی و توان (power) خلاقانه هنر تأکید می کرد و آن را ابزاری برای کشف و بیان حقایق عمیق تر وجودی و فرهنگی می دانست. او منتقد سرسخت نظام های خشک فلسفی بود که می کوشیدند هنر را در قالب قواعد ثابت و انتزاعی محصور کنند.

یوهان گئورگ زولتسر (Johann Georg Sulzer)، فیلسوف و زیبایی شناس سوئیسی-آلمانی، در دایرةالمعارف خود نظریه عمومی هنرهای زیبا (Allgemeine Theorie der Schönen Künste)، بر کارکرد فعال و تأثیرگذار هنر (active function of art) تأکید داشت. زولتسر معتقد بود که هنر توانایی دارد تا بر قوا و عواطف درونی (inner faculties and emotions) انسان تأثیر بگذارد و او را به سوی کمال اخلاقی و معنوی هدایت کند. او هنر را نه صرفاً برای لذت، بلکه برای تربیت و ارتقاء روح انسان ضروری می دانست. از دیدگاه زولتسر، هنر باید نیرویی مثبت در جامعه باشد که از طریق برانگیختن احساسات متعالی و ایده های اخلاقی، به رشد فردی و اجتماعی کمک کند.

مارکوس هرتس (Marcus Herz)، پزشک و فیلسوف یهودی آلمانی و از شاگردان کانت، نیز در مباحث زیبایی شناختی خود به قدرت و کردوکار (agency) هنر توجه داشت. اگرچه او عمدتاً در چارچوب فلسفه کانت فعالیت می کرد، اما تأکید او بر نحوه ادراک و تأثیرگذاری هنر بر ذهن انسان، جنبه های کنش مندی را نیز در بر می گرفت. هرتس به این می اندیشید که چگونه یک اثر هنری می تواند قوای شناختی انسان را به حرکت درآورد و چه فرآیندهای ذهنی در تجربه زیبایی دخیل هستند. تمرکز بر این جنبه ها، به درک عمیق تر از پویایی رابطه میان هنر، ادراک و تأثیرات روان شناختی آن کمک شایانی کرد. این سه متفکر، هر یک به نوعی، هنر را به مثابه یک نیروی فعال و کنش مند در جهان می دیدند که فراتر از لذت صرف، به بازتاب و حتی شکل دهی حقیقت وجودی انسان می پردازد.

خودمختاری هنر: زیبایی به خاطر خودش

پیش از کانت و در آستانه ظهور زیبایی شناسی انتقادی، برخی از متفکران شروع به طرح ایده ای انقلابی کردند: هنر و زیبایی ارزشی ذاتی دارند و نباید صرفاً ابزاری برای اهداف بیرونی مانند آموزش اخلاق، بیان حقیقت عقلی یا تقلید محض از طبیعت باشند. این ایده، سنگ بنای مفهوم خودمختاری هنر (autonomy of art) را نهاد.

موریتس: هنر به منزله آنچه فی نفسه کامل است

کارل فیلیپ موریتس (Karl Philipp Moritz)، نویسنده و زیبایی شناس آلمانی، یکی از پیشگامان مهم در طرح ایده خودمختاری هنر بود. او در مقالات خود، به ویژه در رساله ای با عنوان درباره وحدت و زیبایی (Über die bildende Nachahmung des Schönen)، به صراحت این ایده را مطرح کرد که هنر و زیبایی باید هدفمندی بدون هدف خارجی (purposiveness without purpose) داشته باشند. این مفهوم، بعدها توسط کانت نیز بسط داده شد.

موریتس معتقد بود که ارزش یک اثر هنری در کمال و انسجام درونی خود آن اثر نهفته است، نه در توانایی اش برای خدمت به یک هدف بیرونی، مانند آموزش اخلاقی، ارائه اطلاعات یا برانگیختن احساسات خاص. از دیدگاه او، هنر باید فی نفسه کامل (perfect in itself) باشد و به خاطر خود زیبایی اش مورد تحسین قرار گیرد. لذتی که از هنر حاصل می شود، لذتی غیروابسته (disinterested) و بدون غایت عملی است. موریتس استدلال می کرد که اگر یک اثر هنری صرفاً برای یک هدف خارجی خلق شود، ارزش زیبایی شناختی خود را از دست می دهد و به ابزاری صرف تقلیل می یابد.

نقش این دیدگاه در پایه گذاری مفهوم هنر برای هنر (L’art pour l’art) بسیار حیاتی بود. موریتس با این ایده که هنر باید از قید و بند اهداف مادی، اخلاقی، یا حتی شناختی رها شود و به عنوان یک قلمرو مستقل با قوانین و ارزش های خاص خود شناخته شود، دریچه ای جدید در فهم فلسفه هنر گشود. این تحول فکری، به تدریج منجر به این درک شد که هنر نه تنها یک پدیده منفعل، بلکه یک حوزه فعال و مستقل است که می تواند معنای خود را درون خود بیابد. اندیشه های موریتس، زمینه را برای نظریه زیبایی شناسی کانت فراهم کرد و تأثیری ماندگار بر مسیر فلسفه هنر در آلمان و فراتر از آن گذاشت.

اوج گیری زیبایی شناسی انتقادی: کانت و شیلر

اوج تحولات زیبایی شناسی در قرن هجدهم آلمان، بی تردید با ظهور ایمانوئل کانت (Immanuel Kant) و سپس فردریش شیلر (Friedrich Schiller) رقم خورد. این دو متفکر، با رویکردهای انتقادی خود، نه تنها مباحث پیشین را به اوج رساندند، بلکه مسیرهای جدیدی را برای فلسفه هنر در آینده گشودند.

کانت: بازی آزادانه قوای شناخت و قضاوت زیبایی شناختی

ایمانوئل کانت، فیلسوف بزرگ آلمانی، مهم ترین اثر خود در حوزه زیبایی شناسی را در نقد قوه حکم (Critique of Judgment) (۱۷۹۰) ارائه داد. کانت در این کتاب، مفهوم قضاوت زیبایی شناختی (aesthetic judgment) را تحلیل می کند و آن را از قضاوت های اخلاقی و شناختی متمایز می سازد. از دیدگاه کانت، قضاوت زیبایی شناختی به دو ویژگی اساسی متمایز می شود:

1. لذت بدون مفهوم (disinterested pleasure): لذتی که از زیبایی یک شیء حاصل می شود، هیچ وابستگی به وجود واقعی آن شیء یا هرگونه غایت و مفهوم خاصی ندارد. ما صرفاً از فرم شیء لذت می بریم، بدون آنکه بخواهیم آن را تملک کنیم، از آن استفاده کنیم یا آن را با یک مفهوم عقلانی درک کنیم. این لذت ناوابسته است.
2. غایت مندی بدون غایت (purposiveness without purpose): شیء زیبا به نظر می رسد که گویی برای غایتی خاص ساخته شده است (یعنی دارای نظم و هماهنگی درونی است)، اما در واقع هیچ غایت بیرونی یا مفهوم مشخصی ندارد که بخواهد به آن برسد. به عبارت دیگر، ما هدفمندی را در شیء زیبا احساس می کنیم، اما نمی توانیم آن هدف را به صورت عقلانی مشخص کنیم.

اهمیت محوری در نظریه کانت، مفهوم بازی آزادانه قوای شناخت (free play of cognitive faculties) است. کانت معتقد بود که در تجربه زیبایی، قوه تخیل (Imagination) و فاهمه (Understanding) به گونه ای هماهنگ و آزادانه با یکدیگر همکاری می کنند. تخیل، اشکال مختلف را ارائه می دهد و فاهمه، تلاشی ناموفق برای انطباق این اشکال با مفاهیم عام انجام می دهد. این بازی هماهنگ و پویا، بدون اینکه به یک مفهوم مشخص ختم شود، لذتی خاص را به همراه می آورد که همان تجربه زیبایی است. کانت همچنین تمایزی مهم میان زیبایی (beauty) و والایی (sublimity) قائل شد؛ زیبایی با نظم و فرم مرتبط است، در حالی که والایی با بی کرانگی و عظمت بی حد و حصر.

واکنش شیلر به زیبایی شناسی کانت: تربیت زیبایی شناسانه و آزادی

فردریش شیلر (Friedrich Schiller)، شاعر و فیلسوف آلمانی، به شدت تحت تأثیر فلسفه کانت بود، اما به دنبال بسط و تکمیل آن در حوزه هنر و تربیت انسانی بود. شیلر در کتاب نامه هایی در باب تربیت زیبایی شناسانه انسان (Letters on the Aesthetic Education of Man)، به تفسیر آرای کانت می پردازد و بر نقش حیاتی هنر در کمال اخلاقی و انسانی (moral and human perfection) تأکید می کند.

شیلر معتقد بود که انسان در کشمکش بین دو نیروی غریزی اصلی قرار دارد: غریزه حسی (Sense Drive / Stofftrieb) که انسان را به سوی نیازهای جسمانی و جهان مادی می کشاند، و غریزه فرم (Form Drive / Formtrieb) که او را به سوی قوانین عقلانی، نظم و اخلاق سوق می دهد. این دو غریزه در حالت عادی در تضاد هستند و انسان را دچار انشقاق می کنند. شیلر معتقد بود که تنها از طریق غریزه بازی (Play Drive / Spieltrieb) و تجربه زیبایی شناختی است که این دو غریزه می توانند با یکدیگر آشتی کنند و انسان به یکپارچگی و هماهنگی درونی دست یابد.

مفهوم تربیت زیبایی شناسانه (aesthetic education) شیلر در اینجا اهمیت می یابد؛ او می گفت که هنر و تجربه زیبایی می توانند انسان را به حالت زیبایی شناختی (aesthetic state) برسانند، حالتی که در آن انسان از محدودیت های مادی و عقلانی رها شده و به آزادی واقعی دست می یابد. این آزادی زیبایی شناختی، مقدمه ای ضروری برای آزادی اخلاقی و سیاسی است. شیلر همچنین مفاهیم وقار (grace) را با جنبه های حسی و زیبایی شناختی، و ارجمندی (dignity) را با جنبه های اخلاقی و معنوی پیوند می زد و نقش هنر را در ایجاد تعادل و هماهنگی میان این ابعاد وجودی انسان تبیین می کرد.

نقد هردر بر کانت: رویارویی دو نگاه به زیبایی

نظریه کانت، با وجود اهمیت بی بدیلش، با نقدهای متعددی مواجه شد که یکی از مهم ترین آن ها از سوی یوهان گوتفرید هردر بود. هردر که خود از پیشگامان زیبایی شناسی بیان گرایانه بود، با رویکرد صوری و انتزاعی کانت مخالف بود و به ویژه به مفهوم بازی آزادانه قوای شناخت و لذت بدون مفهوم او ایراد می گرفت.

هردر در اثر خود با نام کالیگونه (Kalligone)، که پاسخی مستقیم به نقد قوه حکم کانت بود، استدلال می کرد که هرگونه واکنش به اعیان حسی و عاطفی، و هر حکم زیبایی شناختی، همواره با یک مفهوم همراه است. او معتقد بود که لذت ما از اعیان زیبا، همیشه لذتی است از بازشناخت حس شده (felt recognition) یا احساس شده سازگاری (felt harmony) آن ها با محیطشان، خواه طبیعی و خواه مصنوع. از دیدگاه هردر، نمی توانیم از چیزی لذت ببریم و آن را زیبا بنامیم بدون آنکه حداقل به صورت ضمنی، مفهومی را بر آن اعمال کرده باشیم. او بر این باور بود که ادعای کانت مبنی بر لذت بدون مفهوم، مغایر با طبیعت و تجربه انسانی است.

هردر تأکید می کرد که زیبایی تنها در فرم های انتزاعی و عام نهفته نیست، بلکه ریشه های عمیقی در تجربه زیسته، فرهنگ، تاریخ و عواطف انسانی دارد. او رویکرد کانت را بیش از حد عقل گرایانه و دور از پویایی و کثرت گرایی جهان واقعی هنر می دانست. هردر، در مقابل ایده های کانت، بر اهمیت شخصیت، فردیت و جنبه های ارگانیک (organic aspects) هنر تأکید می کرد. این رویارویی میان نگاه صوری و جهانی کانت و نگاه بیان گرایانه و فرهنگی هردر، یکی از نقاط کلیدی در تاریخ زیبایی شناسی آلمان است که تفاوت های بنیادین در فهم ماهیت زیبایی و تجربه هنری را آشکار می سازد.

نتیجه گیری

قرن هجدهم آلمان، بدون شک، دوره اوج و تحول بنیادین در حوزه زیبایی شناسی بود. کتاب زیبایی شناسی آلمانی در قرن هجدهم نوشته پل گایر، به وضوح نشان می دهد که چگونه اندیشمندان این عصر، از سنت های کمال گرایانه لایب نیتس و ولف تا نظریه های مستقل باومگارتن، رویکردهای احساس گرایانه مندلسون و لسینگ، و سپس اوج گیری زیبایی شناسی انتقادی کانت و شیلر، پایه های فلسفه هنر مدرن را بنا نهادند. این دوره، شاهد استقلال زیبایی شناسی از سایر شاخه های فلسفه، تمرکز بر تجربه حسی و عواطف، بحث درباره خودمختاری هنر، و تحلیل های پیچیده از قوه حکم و تأثیر هنر بر تربیت انسانی بود.

آراء فلاسفه ای چون پل گایر در این کتاب، اهمیت این تحولات را برای فهم فلسفه هنر معاصر آشکار می سازد و به ما کمک می کند تا ریشه های بسیاری از مباحث جاری در نقد هنر و نظریه فرهنگی را بشناسیم. این اثر، نه تنها یک مرجع تاریخی، بلکه راهنمایی برای فهم چگونگی شکل گیری مفاهیم کلیدی زیبایی شناسانه است. مطالعه این کتاب برای هر کسی که به دنبال درک عمیق تر از تحولات فکری غرب و نقش هنر در شکل دهی به ادراک و ارزش های انسانی است، ضروری به نظر می رسد. این کتاب با تحلیل های دقیق و جامع خود، ما را به سفری فکری در قلب زیبایی شناسی آلمانی قرن هجدهم می برد و ارزش و غنای این دوره را به نمایش می گذارد.