تاریخچه کهن دژ

کهن دژها، سازه هایی استوار و باستانی، سنگ بنای تمدن و امنیت در فلات ایران بوده اند. این دژهای تاریخی، نه تنها نمادی از نبوغ معماری و مهندسی ایرانیان باستان به شمار می روند، بلکه به عنوان پایگاه های نظامی، مراکز اداری، و پناهگاه هایی برای مردم، نقش بی بدیلی در شکل گیری و پایداری جامعه ایرانی ایفا کرده اند و روایت گر دوران های طولانی از عظمت و مقاومت هستند.

دژهای باستانی در ایران، طی هزاره ها از ابتدایی ترین استحکامات تا سازه های پیچیده و نفوذناپذیر ساسانی، سیر تکامل چشمگیری را پشت سر گذاشته اند. این سازه ها، انعکاس دهنده نیازهای دفاعی، ساختار سیاسی و اجتماعی، و دستاوردهای فنی هر دوره تاریخی بوده اند. بررسی تاریخچه کهن دژها، پنجره ای به سوی درک عمیق تر از تمدن، فرهنگ و استراتژی های زیست بوم ایران باستان می گشاید و به دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان به تاریخ و معماری، دیدگاهی جامع ارائه می دهد.

ریشه ها و نخستین کهن دژها: از استقرار تا شکل گیری تمدن

ریشه های ساختارهای دفاعی در ایران را باید در دل نخستین اجتماعات انسانی جستجو کرد. با آغاز یکجانشینی و توسعه کشاورزی، نیاز به حفاظت از منابع و جمعیت در برابر تهدیدات طبیعی و انسانی، به تدریج منجر به شکل گیری الگوهای ابتدایی استحکامات شد.

نشانه های اولیه ساختارهای دفاعی در دوران پیش از تاریخ

در دوران پیش از تاریخ، با گذار جوامع از شیوه زندگی شکار و گردآوری به کشاورزی و استقرار در سکونتگاه های دائم، مفهوم دفاع و حفاظت از دارایی ها اهمیتی فزاینده یافت. یافته های باستان شناسی از تپه های باستانی نظیر تپه حصار در دامغان و تپه سیلک در کاشان، شواهدی از نخستین تلاش ها برای ایجاد استحکامات را آشکار می سازند. این ساختارها اغلب شامل دیوارهای گلی یا سنگی ساده، خندق های کم عمق، و حصارهایی بودند که در اطراف روستاها و اجتماعات کوچک اولیه ساخته می شدند. هدف اصلی، حفاظت از محصولات کشاورزی، دام ها، و ساکنان در برابر حیوانات وحشی و گروه های مهاجم کوچک بود. این سازه های اولیه، گرچه در مقیاس کوچک و از نظر فنی ساده بودند، اما مبنای تکامل دژهای عظیم تر در دوره های بعدی را پی ریزی کردند.

دژها در دوران ایلامی و تمدن های بین النهرین (تأثیرات اولیه)

با ظهور تمدن های بزرگ تر در دوران ایلامی و بین النهرین، ساختار دفاعی شهرها پیچیده تر و سازمان یافته تر شد. شهرهای ایلامی مانند شوش و ایلام، دارای باروهای مستحکم و دروازه های دفاعی بودند که نشان دهنده اهمیت نظامی و سیاسی آن ها بود. زیگورات چغازنبیل، با اینکه یک معبد عظیم به شمار می رود، اما موقعیت مرتفع و طراحی پله ای آن، می توانست در مواقع ضروری کاربری دفاعی نیز داشته باشد و به عنوان یک ارگ مذهبی و پناهگاه عمل کند. این تمدن ها، با تأثیرپذیری از تجربیات یکدیگر، فنون و شیوه های جدیدی را در ساخت استحکامات به کار گرفتند که از آن جمله می توان به استفاده از خشت های مقاوم تر و ایجاد برج و باروهای بلندتر اشاره کرد. این دوران، مرحله ای مهم در انتقال دانش معماری دفاعی از مناطق بین النهرین به فلات ایران و شکل گیری مفاهیم پیشرفته تر دژسازی بود.

کهن دژهای مادها و ظهور دولت های بزرگ

با قدرت گیری مادها در شمال و غرب ایران و تشکیل نخستین دولت قدرتمند در فلات، نیاز به دژهای مستحکم برای حفاظت از مرزها و مراکز حکومتی بیش از پیش احساس شد. مادها با بهره گیری از موقعیت های طبیعی نظیر کوهستان ها و تپه های مرتفع، دژهای صخره ای و تپه ای متعددی را بنا نهادند. قلعه هایی نظیر گودین تپه در استان کرمانشاه و نوشیجان در استان همدان، نمونه های بارز این نوع معماری دفاعی هستند. این دژها اغلب در نقاط استراتژیک ساخته می شدند تا بر مسیرهای تجاری و نظامی مسلط باشند و به عنوان پناهگاهی در برابر مهاجمان عمل کنند. معماری دژهای مادی، با تمرکز بر استحکام و استفاده از مصالح بومی، پایه های معماری دفاعی ایرانیان را در دوران های بعدی بنا نهاد و راه را برای ساختارهای عظیم تر هخامنشی هموار کرد.

عظمت و مهندسی دژهای هخامنشی و اشکانی

با ظهور امپراتوری های بزرگ در ایران، دژها نیز ابعادی وسیع تر و کاربری هایی متنوع تر یافتند. دوران هخامنشی و اشکانی، هر یک به شیوه خود، نقشی اساسی در تکامل معماری دفاعی در ایران ایفا کردند.

دژهای هخامنشی: نماد قدرت و کنترل قلمرو

امپراتوری هخامنشی، با گستردگی بی نظیر خود، به شبکه ای گسترده از دژها و استحکامات برای حفظ امنیت، کنترل مسیرهای ارتباطی و تجاری (مانند جاده ابریشم)، و پایداری حکومت خود نیاز داشت. ارگ های حکومتی نظیر تخت جمشید، گرچه بیشتر به خاطر کاخ های تشریفاتی اش شناخته می شود، اما در اصل یک مجموعه عظیم دفاعی و اداری نیز به شمار می رفت که با دیوارهای بلند و برج های مستحکم، ایمنی پایتخت را تضمین می کرد. پاسارگاد نیز نمونه ای دیگر از شهر-دژهای هخامنشی است که با ساختارهای دفاعی خود، امنیت پایتخت کوروش بزرگ را تأمین می کرد. در این دوره، از مصالحی نظیر سنگ های حجیم و آجر پخته به همراه ملات های قوی استفاده می شد که نشان دهنده پیشرفت چشمگیر در فنون ساخت و ساز بود. دژهای هخامنشی، نمادی از قدرت و نفوذ شاهنشاهی بودند و نقش محوری در مدیریت و کنترل قلمرو وسیع این امپراتوری داشتند.

کهن دژها در دوران اشکانی: دژهای مرزی و مقاومت

دوران اشکانی، با تمرکز بر جنگ های طولانی مدت با امپراتوری روم در غرب و قبایل مهاجم در شرق، رویکرد متفاوتی در معماری دفاعی اتخاذ کرد. دژهای اشکانی اغلب بر جنبه های نظامی و مقاومت تمرکز داشتند. این دژها، به ویژه در مناطق مرزی، به عنوان خطوط دفاعی مستحکم در برابر حملات دشمن عمل می کردند. نمونه هایی چون قلعه ضحاک در نزدیکی هشترود و قلعه آشور در عراق امروزی که از بقایای قلمرو اشکانی است، نشان دهنده استحکام و طراحی دفاعی این بناها هستند. در این دوره، شاهد افزایش تعداد برج ها، استحکامات جانبی، و سیستم های پیچیده تر دروازه برای افزایش مقاومت دژها بودیم. استفاده از معماری خشتی و سنگی همچنان رایج بود، اما توجه به جزئیات دفاعی و توانایی مقاومت در برابر осаdge و حملات مستقیم، ویژگی بارز دژسازی اشکانی بود. این دژها، نقش حیاتی در حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران در برابر قدرت های همسایه ایفا کردند.

اوج شکوفایی: کهن دژهای ساسانی و معماری دفاعی پایدار

دوران ساسانی را می توان اوج شکوفایی معماری دفاعی در ایران باستان دانست. در این دوره، دژها به اوج پیچیدگی و استحکام رسیدند و نقش کلیدی در سیستم دفاعی شاهنشاهی ساسانی ایفا کردند.

ویژگی های ممتاز معماری دژهای ساسانی

معماری دژهای ساسانی با استفاده هوشمندانه از مصالح بومی و ابداعات مهندسی، به سطحی بی سابقه از استحکام و کارایی دست یافت. خشت و گل فشرده، سنگ، ساروج و آجر از جمله مصالح اصلی بودند که با ترکیبی استادانه به کار گرفته می شدند. طراحی باروها، خندق های عمیق و عوددار، و برج های دیدبانی متعدد، به دژهای ساسانی قابلیت دفاعی بالایی می بخشید. دربندهای چندگانه و پیچیده، با تونل های مارپیچ و دروازه های تودرتو، نفوذ مهاجمان را به شدت دشوار می ساخت. این دژها نه تنها پناهگاه هایی برای مردم در زمان هجوم بودند، بلکه به عنوان مراکز نظامی، اداری و اقتصادی نیز عمل می کردند. سیستم دفاعی شاهنشاهی ساسانی، بر پایه شبکه ای از این دژها بنا شده بود که امنیت مناطق مختلف کشور را تأمین می کرد و امکان انتقال سریع نیرو و اطلاعات را فراهم می آورد. این رویکرد جامع به دفاع، نشان دهنده بینش استراتژیک و مهارت های فنی برجسته ساسانیان بود.

بررسی نمونه های شاخص کهن دژهای ساسانی

در میان انبوه دژهای ساسانی، برخی از آن ها به دلیل قدمت، ابعاد، و اهمیت تاریخی و معماری خود، جایگاه ویژه ای دارند.

نارین قلعه میبد (کهن دژ میبد)

نارین قلعه میبد، یکی از مهمترین و کهن ترین بناهای خشتی ایران و یکی از شگفت انگیزترین کهن دژهای فلات مرکزی ایران است که قدمت آن به هزاره سوم پیش از میلاد تخمین زده می شود. این قلعه بر بالای مرتفع ترین پشته گلی شهر میبد، با ارتفاع بیش از ۲۵ متر و در پهنه ای به مساحت چهار هکتار بنا شده است. نارین قلعه از دو بخش اصلی «مردم نشین» و «حاکم نشین» تشکیل شده و با پنج دربند و پنج لایه حصار و باروی تودرتو، ساختاری نفوذناپذیر را ایجاد کرده است. خندقی عمیق نیز دورتادور قلعه را فراگرفته که به تبعیت از ناهمواری های بستر، گاه طبیعی و گاه دست کند بوده است.

مصالح به کار رفته در این مجموعه عمدتاً خشت و گل است و خشت ها اغلب منتسب به معماری ساسانی هستند، با ابعادی نظیر ۱۲×۲۸×۴۲ سانتی متر. بررسی های باستان شناختی نشان داده که این دژ بر روی زمین بکر ساخته نشده و شواهدی از معماری خشتی پیش از شکل گیری قلعه فعلی در لایه های زیرین و همچنین سفالینه های منقوش پیش از تاریخ درون خشت های بخش های اصیل قلعه کشف شده است. این یافته ها نشان دهنده سابقه استقرار در محدوده نارین قلعه تا هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد است که آن را به کهن ترین سکونتگاه شناسایی شده در منطقه یزد تبدیل می کند.

بخش حاکم نشین در بالادست ارگ قرار دارد و شامل مجموعه ای از فضاها در سه طبقه است که با حرکت حلزونی به شاه نشین منتهی می شود. این فضاها شامل اتاق های راست گوشه با کف سازی آجری و اندود گچ است که در برخی از آن ها تنور و ظروف گلی برای نگهداری مواد غذایی نیز جاسازی شده بود. نور این فضاهای سرپوشیده اغلب از طریق روزنه هایی در بخش بالایی دیوار تأمین می شد. نارین قلعه در دوران ساسانی به اوج اهمیت خود رسید و در قرون اولیه اسلامی و حتی تا دوره آل مظفر نیز فعال بود و تعمیرات و مداخلات زیادی در آن صورت گرفت که بخش مهمی از چشم انداز کنونی آن را شکل داده است.

قلعه بهستان (دژ افسانه ای ماهنشان زنجان)

قلعه بهستان، معروف به «کهن دژ ماهنشان»، یکی از بی نظیرترین سازه های دفاعی ایران است که در شهرستان ماهنشان استان زنجان و در کنار رودخانه قزل اوزن واقع شده است. این قلعه به دلیل معماری کنده کاری شده اش در دل کوه، نمونه ای استثنایی از معماری صخره ای به شمار می رود. قدمت دقیق آن هنوز در پرده ابهام است، اما برخی کارشناسان آن را به دوران مادها، هخامنشیان و ساسانیان نسبت می دهند و شواهد باستان شناسی نیز نشان می دهد که استفاده از آن تا قرن پنجم هجری قمری ادامه داشته است.

ساختار کلی قلعه بهستان شامل دالان ها، اتاق ها و راه پله ها است. اتاق ها در ابعاد مختلف، از کوچک تا بزرگ، کنده شده اند و برخی دارای سقف های گنبدی یا طاق دار هستند. دریچه هایی برای تأمین روشنایی و تهویه در اتاق ها تعبیه شده بود. راه پله های زیگزاگی با عرض حدود یک متر، که در گذشته از پایین ترین قسمت آغاز می شدند، دسترسی به طبقات مختلف دژ را فراهم می آوردند، گرچه امروزه به دلیل فرسایش، بسیاری از آن ها غیرقابل استفاده شده اند. ورودی راه پله ضلع شمال غربی قلعه که سالم تر باقی مانده، با طرح های طاق محراب های مساجد دوران اسلامی تزئین شده است که نشان دهنده کاربرد آن در دوران پس از اسلام است.

طبقات بالای قلعه بهستان عمدتاً برای دفاع و سکونت حاکمان و طبقات پایین تر به عنوان انبار آذوقه و زاغه ساخته شده بودند. وجود حوضی از جنس سنگ و ساروج با ابعاد ۷ در ۳ متر در بخش بالایی قلعه که آب آن با لوله های گلی (گنگ آب) تأمین می شد، نشان دهنده تأمین آب مورد نیاز ساکنان است. سفالینه های کشف شده در این محل، که اغلب ساده و بدون لعاب با نقوش هندسی هستند یا دارای نقوش کنده کاری شده زیر لعاب سبز و کرم اند، قدمت دژ را به قرن پنجم هجری و همزمان با دوره اسلامی نیز می رساند. قلعه بهستان نه تنها یک پناهگاه مستحکم بود، بلکه شواهد نشان می دهد که در دوران خود، مرکزیت سیاسی و اداری منطقه را نیز بر عهده داشته است.

سایر کهن دژهای ساسانی مهم

علاوه بر نارین قلعه و بهستان، تعداد زیادی از دژهای ساسانی در سراسر ایران به جای مانده اند که هر یک اهمیت خاص خود را دارند. قلعه دختر در فیروزآباد فارس، با معماری مبتکرانه خود که شامل گنبدها و طاق های ساسانی است، نمونه ای برجسته از دژ-کاخ های این دوره است. این قلعه به دلیل موقعیت استراتژیک و استحکامات قدرتمندش، نقش مهمی در تاریخ ساسانیان ایفا کرد و به عنوان یک دژ نظامی و اقامتگاه سلطنتی مورد استفاده قرار می گرفت. قلعه اردشیر نیز در نزدیکی قلعه دختر قرار دارد و به لحاظ معماری شباهت هایی به آن دارد که هر دو توسط اردشیر بابکان، بنیان گذار ساسانیان، بنا شده اند.

قلعه فلک الافلاک در خرم آباد لرستان، گرچه در دوران های بعدی توسعه یافته و تغییراتی در آن صورت گرفته است، اما ریشه های ساسانی آن قابل مشاهده است. این قلعه نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی و تسلط بر دره های اطراف، از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار بود و به عنوان یکی از مهمترین پایگاه های نظامی در غرب ایران عمل می کرد. این نمونه ها، تنها بخشی از شبکه گسترده دژهایی هستند که در دوره ساسانی ساخته شدند و نقش بی بدیلی در امنیت و پایداری این شاهنشاهی بزرگ داشتند.

کاربری ها و نقش های چندگانه کهن دژها در جامعه ایران باستان

کهن دژها، صرفاً سازه هایی برای دفاع نظامی نبودند؛ بلکه در جامعه ایران باستان، نقش های چندگانه ای را ایفا می کردند که فراتر از کاربری صرف نظامی بود و بر ابعاد حکومتی، اداری، اجتماعی و حتی اقتصادی نیز تأثیرگذار بود.

قلعه به عنوان مرکز نظامی و دفاعی

بدون شک، مهم ترین کاربری کهن دژها، نقش نظامی و دفاعی آن ها بود. در دوران جنگ و هجوم بیگانگان، دژها به عنوان پناهگاهی مستحکم برای مردم و ساکنان اطراف عمل می کردند. این سازه ها، نه تنها از نظر فیزیکی نفوذناپذیر بودند، بلکه از نظر روانی نیز حس امنیت و محافظت را برای جوامع محلی فراهم می آوردند. دژها اغلب مقر ارتش، مراکز آموزش نظامی، و پایگاه هایی برای استقرار نیروهای دفاعی بودند. موقعیت استراتژیک بسیاری از آن ها، به ویژه آن هایی که در مسیرهای مهم تجاری یا نظامی مانند جاده ابریشم قرار داشتند، امکان کنترل و نظارت بر این مسیرها را فراهم می کرد. این کنترل نه تنها برای امنیت کاروان ها و بازرگانان ضروری بود، بلکه به حکام محلی امکان می داد تا بر فعالیت های اقتصادی و جمع آوری عوارض نیز نظارت داشته باشند.

کهن دژ به عنوان مرکز حکومتی و اداری

بسیاری از کهن دژها، به ویژه ارگ های بزرگ، محل استقرار حکام، فرمانداران محلی، و مسئولان اداری بودند. این دژها به عنوان قلب تپنده اداره مناطق، وظایف مهمی را بر عهده داشتند. خزانه داری ها و انبارهای بزرگ ذخیره غلات و مایحتاج در داخل دژها، امنیت اقتصادی منطقه را تأمین می کردند و در مواقع قحطی یا محاصره، نیازهای مردم را برطرف می ساختند. همچنین، این دژها محل نگهداری اسناد و مدارک مهم حکومتی، شامل فرامین، معاهدات، و دفاتر مالیاتی بودند که از اهمیت بالایی برخوردار بود. وجود فضاهای اداری، محل های اقامت برای مقامات و حتی دادگاه های محلی در داخل دژها، نشان دهنده نقش محوری آن ها در ساختار حکومتی ایران باستان است. این تمرکز قدرت در دژها، به حکام امکان می داد تا با کارایی بیشتری بر منطقه خود نظارت داشته باشند.

نقش اجتماعی و سکونتی

علاوه بر کاربری های نظامی و اداری، کهن دژها نقش مهمی در زندگی اجتماعی و سکونتی مردم ایفا می کردند. بسیاری از دژها دارای بخش های مردم نشین بودند که ساکنان عادی در آن زندگی می کردند. این بخش ها شامل خانه ها، کارگاه ها، بازارها، و حتی مکان های مذهبی مانند مساجد یا آتشکده ها بودند. زندگی روزمره در داخل یا در مجاورت دژها جریان داشت و دژ به عنوان نقطه مرکزی برای شکل گیری و توسعه شهرها و آبادی ها عمل می کرد. وجود دژ به معنای امنیت نسبی بود که خود موجب جذب جمعیت و رونق اقتصادی در منطقه می شد. در واقع، دژها نه تنها از لحاظ فیزیکی، بلکه از نظر اجتماعی نیز ستون فقرات جوامع باستانی بودند و هویت و پایداری آن ها را تضمین می کردند.

کهن دژها بیش از سازه های صرفاً دفاعی، نمادی از زیست، حکومت و بقای تمدن ایرانی در برابر توفان های تاریخ بودند.

عوامل تخریب، بقا و اهمیت مرمت کهن دژها

با وجود استحکام و عظمت، کهن دژهای ایران نیز در طول تاریخ در معرض عوامل مختلف تخریب قرار گرفته اند. شناخت این عوامل و تلاش برای مرمت و حفاظت از این میراث، از اهمیت حیاتی برخوردار است.

عوامل طبیعی تخریب

عوامل طبیعی، یکی از بزرگترین تهدیدات برای پایداری سازه های باستانی از جمله دژها هستند. فرسایش بادی و آبی، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک ایران، به تدریج دیوارهای خشتی و گلی را تحلیل می برد. باران های شدید و سیلاب ها می توانند به پایه ها و بدنه دژها آسیب جدی وارد کنند. زلزله های مکرر در فلات ایران، عامل اصلی تخریب بسیاری از بناهای باستانی بوده اند. نوسانات شدید دما و رطوبت نیز، به ویژه در مورد مصالحی چون خشت و آجر، موجب انبساط و انقباض و در نهایت ترک خوردگی و فروریختن سازه ها می شود. برای مثال، در قلعه بهستان، عبور رودخانه قزل اوزن از دامنه قلعه، در طول زمان باعث شستشوی دیواره های سنگی و فرسایش آن ها شده است.

عوامل انسانی تخریب

در کنار عوامل طبیعی، عوامل انسانی نیز نقش مخربی در نابودی کهن دژها داشته اند. جنگ ها و تهاجمات نظامی در طول تاریخ، منجر به تخریب عمدی یا ناخواسته بسیاری از دژها شده است. غارت و حفاری های غیرمجاز برای یافتن گنجینه های احتمالی، آسیب های جبران ناپذیری به ساختار و لایه های باستان شناختی دژها وارد کرده است. توسعه شهری نامناسب و ساخت وسازهای جدید در نزدیکی یا حتی بر روی بقایای دژها، بخش های زیادی از این آثار ارزشمند را از بین برده است. بی توجهی و عدم آگاهی از ارزش این میراث نیز، به فرسایش تدریجی و رها شدن دژها منجر شده است. برای مثال، در نارین قلعه میبد، بخش غربی قلعه، حصار و دروازه آن در اثر خیابان کشی های دهه های گذشته از بین رفته و بخش هایی از خندق آن با ساخت وسازهای جدید تصرف شده است.

تلاش های مرمتی و حفاظتی معاصر

با درک فزاینده از ارزش بی بدیل کهن دژها به عنوان بخشی از هویت ملی و میراث جهانی، تلاش های گسترده ای برای مرمت و حفاظت از آن ها آغاز شده است. سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایران، به همراه پایگاه های پژوهشی متعددی که در اطراف دژهای شاخص تأسیس شده اند، در حال انجام فعالیت های گسترده ای در این زمینه هستند. این فعالیت ها شامل کاوش های باستان شناختی برای شناخت دقیق تر ساختار و تاریخچه دژها، استحکام بخشی و مرمت بخش های آسیب دیده، و همچنین ایجاد زیرساخت های لازم برای بازدید مسئولانه گردشگران است. حفظ این میراث ارزشمند برای نسل های آینده، نه تنها به معنای صیانت از بناهای فیزیکی است، بلکه به معنای انتقال دانش، فرهنگ و هویت تاریخی یک ملت است. ادامه این تلاش ها، نیازمند همکاری مستمر متخصصان، دولت و عموم مردم است.

نتیجه گیری: کهن دژها؛ روایت گران تمدن پایدار ایران

تاریخچه کهن دژها در ایران، داستانی شگفت انگیز از نبوغ، مقاومت، و پایداری یک تمدن باستانی را روایت می کند. از نخستین حصارهای گلی در دوران پیش از تاریخ تا ارگ های عظیم هخامنشی، دژهای مرزی اشکانی و اوج مهندسی دفاعی ساسانی، این سازه ها همواره نقشی محوری در زندگی ایرانیان ایفا کرده اند. کهن دژها نه تنها به عنوان استحکامات نظامی عمل می کردند، بلکه مراکز حکومتی، اداری، و نقاط کانونی زندگی اجتماعی و اقتصادی بودند. آن ها نمادی از توانایی ایرانیان در تطبیق با چالش ها و دفاع از سرزمین و فرهنگ خود در طول هزاران سال هستند.

بررسی نمونه هایی مانند نارین قلعه میبد با قدمت و پیچیدگی بی نظیرش، و قلعه بهستان با معماری صخره ای منحصربه فردش، تنها بخش کوچکی از گستردگی و تنوع این میراث ارزشمند را نشان می دهد. با وجود تخریب های ناشی از عوامل طبیعی و انسانی، بقای بسیاری از این دژها گواه بر استحکام و دوام بی نظیر آن هاست. حفاظت و مرمت این گنجینه های ملی، وظیفه ای همگانی است که نیازمند توجه مستمر، پژوهش های عمیق، و مشارکت عمومی است. کهن دژها، نه تنها تکه هایی از گذشته ما هستند، بلکه درس هایی برای آینده و روایت گر تمدنی پایدار و پرافتخار در دل فلات ایران می باشند.