تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز

مسجد جامع تبریز، با پیشینه ای غنی و پرحادثه، بیش از یک بنای مذهبی، سند زنده ای از ایستادگی، هنر و معماری ایرانی-اسلامی در طول قرون متمادی است. این مسجد نمادی از پایداری شهر تبریز است که با هر ویرانی از دل خاکسترها برخاسته و عظمت خود را بازیافته است.

شهر تبریز، مهد تمدن و فرهنگ، همواره نقش محوری در تاریخ ایران ایفا کرده است. در قلب این شهر تاریخی، بنایی باشکوه و در عین حال پراحساس، با هر خشت و آجر خود روایتی از گذشته ای دور را زمزمه می کند: مسجد جامع تبریز. این شاهکار معماری ایرانی-اسلامی، که به «مسجد جمعه» و «جامع کبیری» نیز شهرت دارد، نه تنها یک مرکز عبادی، بلکه نمادی از مقاومت و احیای مداوم در برابر بلایای طبیعی و فراز و نشیب های تاریخی است. تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز، داستانی از تخریب های مکرر، به ویژه زمین لرزه های ویرانگر، و بازسازی های شگفت انگیز است که این بنا را به یک گنجینه بی بدیل از هنر و پایداری تبدیل کرده است. این مسجد چگونه توانسته پس از هر فاجعه، دوباره از خاکستر برخیزد و شکوه دیرین خود را باز یابد؟ این مقاله به بررسی عمیق سیر تحولات این بنای ارزشمند، از ریشه های کهن تا شکل کنونی آن، با تمرکز بر چالش ها و بازسازی های کلیدی در هر دوران می پردازد.

ریشه های کهن: از ابهام تا شکوفایی سلجوقی (قرون اولیه تا قرن ۶ هجری قمری)

تعیین دقیق تاریخ بنای اولیه مسجد جامع تبریز همواره یکی از نقاط مبهم در تاریخ معماری ایران بوده است. فقدان اسناد موثق و تخریب های گسترده ای که این بنا در طول قرون متحمل شده، کار پژوهشگران را دشوار ساخته است. برخی از مورخان، قدمت این مسجد را به اوایل دوران اسلامی، حتی به قرن اول هجری قمری و دوران صدر اسلام نسبت می دهند و نام «عبدالله بن عامری» را به عنوان بانی اولیه آن ذکر کرده اند. این نظریه عمدتاً بر پایه روایات شفاهی و برخی منابع قدیمی شکل گرفته است. اما مستندات مکتوب که تا حدودی قابل اتکا هستند، مانند «مرزبان نامه» و وقف نامه «حاج طالب خان تبریزی» (مربوط به سال ۱۰۸۷ هجری قمری که در آن به صراحت از این مسجد با نام «مسجد جامع» یاد شده)، حاکی از وجود این بنا در قرون میانی اسلامی هستند.

با این حال، آنچه که بیشترین شواهد معماری و تاریخی بر آن صحه می گذارد، شکوفایی و استقرار بنای اصلی مسجد در دوره سلجوقیان (قرون پنجم و ششم هجری قمری) است. در این دوره، تبریز به عنوان یکی از مراکز مهم علمی و مذهبی، شاهد توسعه گسترده ای در ساخت ابنیه مذهبی بود. مسجد جامع تبریز نیز در این زمان به شکل شبستان های وسیعی با طاق ها و گنبدهایی بر فراز ستون های هشت گوش آجری بنا شد. مصالح به کار رفته در این بخش های اولیه، نظیر آجرهای بزرگ و پایه های قطور، گواهی بر قدمت و شکوه بنا در آن دوران است. این شبستان ها، با گچ بری های ظریف و هنرمندانه ای که بقایای آن هنوز قابل مشاهده است، نشان دهنده اوج هنر و معماری سلجوقی در آذربایجان می باشد. دوره سلجوقیان را می توان نقطه عطفی در تاریخ مسجد جامع تبریز دانست، زیرا این بنا در این زمان به عنوان «مسجد جامع» شهر تثبیت شد و به قلب تپنده حیات مذهبی، اجتماعی و حتی اقتصادی تبریز بدل گشت، چرا که بازار بزرگ تبریز نیز در اطراف آن شکل گرفت.

دوران ایلخانان: بازسازی و زینت بندی (قرون ۷ و ۸ هجری)

پس از دوره سلجوقی و با آغاز حکومت ایلخانان مغول در ایران (قرون هفتم و هشتم هجری قمری)، شهر تبریز به پایتخت این سلسله تبدیل شد و از توجه ویژه ای برخوردار گشت. با وجود ویرانی های ناشی از حمله مغول، بسیاری از بناهای مذهبی و علمی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند و مسجد جامع تبریز نیز از این قاعده مستثنی نبود. ایلخانان، که خود را وارثان فرهنگ و هنر ایرانی می دانستند، توجه بسیاری به توسعه و تزیین مساجد از جمله مسجد جامع تبریز نشان دادند. در این دوره، بخش هایی به مسجد افزوده شد و تزیینات نفیسی به آن بخشیدند که مهم ترین یادگار آن، محراب نفیس گچ بری شده ایلخانی است.

این محراب، که نمونه ای بی بدیل از هنر گچ بری در معماری اسلامی ایران محسوب می شود، با نقوش گیاهی، هندسی و خط کوفی خود، نمادی از ظرافت و خلاقیت هنرمندان آن دوران است. گچ بری های سه بعدی و تودرتو، که در این دوره رواج فراوانی یافت، در بخش های مختلف مسجد، به ویژه در محراب، به کار گرفته شد و به شکوه بصری بنا افزود. این تزیینات نه تنها جنبه زیبایی شناختی داشتند، بلکه حامل مفاهیم عمیق دینی و فلسفی نیز بودند. تنوع در اصول معماری، سبک ساخت و مصالح به کار رفته در بناهای ایلخانی، از جمله مسجد جامع تبریز، نشان دهنده تلفیق سنت های بومی با ایده های نوین معماری است. اگرچه بخش هایی از این تزیینات در زمین لرزه های بعدی آسیب دید، اما بقایای آن همچنان عظمت هنر ایلخانی را به نمایش می گذارد و شاهد بی بدیل پایداری این شاهکار در برابر گذر زمان است.

حکومت آق قویونلوها: گنبد باشکوه و آغاز افول (قرون ۹ و ۱۰ هجری)

دوره حکومت آق قویونلوها در آذربایجان (قرون نهم و دهم هجری قمری) نیز مقطع مهمی در تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز به شمار می رود. در این زمان، بنای مسجد شاهد یکی از باشکوه ترین افزودنی های معماری خود بود: احداث گنبدی رفیع و مزین به کاشی کاری های معرق در بخش شمالی آن. این گنبد به همت و دستور «سلجوق شاه بیگم»، همسر «اوزون حسن»، از قدرتمندترین حکمرانان آق قویونلو، ساخته شد و به عظمت و زیبایی مسجد افزود. کاشی کاری های معرق، با رنگ ها و طرح های خیره کننده، نمادی از اوج هنر تزیینی در آن دوران بودند و گنبد مسجد جامع را به یکی از زیباترین نمونه های معماری اسلامی تبدیل کرده بودند.

این گنبد، با ارتفاع و تزیینات بی نظیر خود، به عنوان یک نقطه عطف در منظر شهری تبریز خودنمایی می کرد و بر اهمیت و جایگاه مسجد جامع می افزود. با این حال، با گذشت زمان و تغییرات سیاسی و اجتماعی، و همچنین با توجه به آسیب پذیری بناهای تاریخی در برابر حوادث طبیعی، روند آسیب پذیری مسجد جامع تبریز نیز آغاز شد. اگرچه شواهد مشخصی از تخریب های عمده در این دوره در دست نیست، اما ساختارهای بلند و ظریف تر مانند گنبد، همواره بیشتر در معرض خطر فرسایش و بلایای طبیعی قرار داشتند. بقایای پایه ها و گوشه هایی از کاشی کاری های این گنبد، که امروزه نیز مشاهده می شوند، یادآور شکوه از دست رفته آن هستند و نشان می دهند که چگونه حتی باشکوه ترین بناها نیز از آسیب پذیری زمان و حوادث در امان نیستند و این مسجد جامع تبریز هم از این امر مستثنی نبود.

فاجعه بزرگ: زمین لرزه سال ۱۱۹۳ هجری و ویرانی گسترده

یکی از مخرب ترین و مهم ترین نقاط عطف در تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز، زمین لرزه فاجعه بار سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۷۷۹ میلادی) است. این زلزله مهیب، که شهر تبریز را به شدت لرزاند و بسیاری از ابنیه تاریخی و مسکونی آن را با خاک یکسان کرد، آسیب های گسترده ای به مسجد جامع تبریز وارد آورد. بخش های وسیعی از بنا، از جمله گنبد باشکوه آق قویونلویی، شبستان ها و تزیینات ارزشمند آن، به ویرانی کشیده شدند. این زمین لرزه نه تنها ساختار فیزیکی مسجد را دگرگون ساخت، بلکه بخش زیادی از حافظه تاریخی و هنری آن را نیز از بین برد.

پس از این فاجعه، شهر تبریز با دشواری های فراوانی برای بازسازی و احیای خود روبه رو شد. بافت شهری به شدت آسیب دیده بود و منابع مالی و انسانی برای بازسازی ابنیه تاریخی محدود بود. مسجد جامع تبریز، که روزگاری نماد شکوه و مرکز اجتماع شهر بود، اکنون به ویرانه ای تبدیل شده بود که فقط بخش هایی از آن قابل تشخیص بودند. این واقعه، یادآور آسیب پذیری عظیم بناهای بشری در برابر قدرت طبیعت است. اما همین ویرانی، زمینه را برای تولدی دوباره و فصلی نو در تاریخ این مسجد فراهم آورد، فصلی که نشان دهنده روح مقاومت و اراده مردم تبریز در بازسازی و احیای میراث خود بود. این زمین لرزه، اگرچه دردناک بود، اما به مسجد جامع تبریز فرصتی داد تا با شکل و شمایلی جدید و مقاوم تر، دوباره از دل خاکسترها برخیزد.

زمین لرزه سال ۱۱۹۳ هجری قمری (۱۷۷۹ میلادی) به عنوان بزرگترین فاجعه طبیعی در تاریخ مسجد جامع تبریز شناخته می شود که منجر به ویرانی گسترده و از بین رفتن بخش های عمده ای از بنای اولیه آن گردید.

عصر قاجار: تولدی دوباره از خاکستر (نقش حسینقلی خان دنبلی)

پس از ویرانی های سهمگین زمین لرزه سال ۱۱۹۳ هجری، مسجد جامع تبریز وارد دوره ای جدید از احیا و بازسازی شد. این دوره، عمدتاً در اوایل عصر قاجار و تحت رهبری «حسینقلی خان دنبلی»، حاکم وقت تبریز، رقم خورد. حسینقلی خان، با درک عمیق از اهمیت و جایگاه این مسجد در زندگی مردم تبریز، تلاش های گسترده ای را برای بازسازی اساسی آن آغاز کرد. بنای فعلی مسجد جامع تبریز که امروزه شاهد آن هستیم، عمدتاً حاصل همین مرمت ها و بازسازی های عظیم در دوران قاجار است.

در این بازسازی، با استفاده از مصالح مقاوم و تکنیک های معماری آن زمان، پایه های متین، تاق های بلند و چشمه های وسیعی بنا شد که به مسجد استحکام و شکوه تازه ای بخشید. این بازسازی عظیم، تغییرات معماری قابل توجهی را نیز به همراه داشت. اگرچه بسیاری از جزئیات و تزیینات بنای اولیه، به ویژه از دوران ایلخانی و آق قویونلو، از بین رفته بود، اما ساختار جدید مسجد با حفظ خطوط اصلی معماری ایرانی-اسلامی، هویت خود را بازیافت. این بازسازی نه تنها به مسجد جامع تبریز جانی دوباره بخشید، بلکه آن را به یکی از آثار مهم دوره قاجار نیز تبدیل کرد. نقش حسینقلی خان دنبلی در این فرآیند حیاتی بود؛ او با اراده و حمایت خود، امکان بازسازی این نماد شهری را فراهم آورد و نام خود را در کنار تاریخ این بنا جاودانه ساخت. این دوره، شاهدی بر پایداری و قدرت اراده انسان در بازسازی و احیای میراث فرهنگی خویش است، حتی پس از بزرگترین فجایع.

دوران معاصر: حفظ و احیا (نقش حاج باقر کلکته و میراث فرهنگی)

پایه های محکم و ساختار پایداری که در دوره قاجار برای مسجد جامع تبریز بنا نهاده شد، آغازگر فصلی نو در تاریخ این بنا بود که تا دوران معاصر ادامه یافت. در قرون اخیر، نقش شخصیت هایی برجسته و نهادهای دولتی در حفظ و احیای این میراث ارزشمند پررنگ شد. یکی از این شخصیت ها، «حاج باقر کلکته» است که در دوران معاصر، نقش مهمی در بازسازی ها و توسعه های مسجد ایفا کرد. او با تلاش های پیگیر و نظارت مستقیم، بخش های مهمی از مسجد را مرمت و تکمیل نمود که از جمله آن ها می توان به ایجاد تالار بزرگی برای اجتماعات و کتابخانه ای عظیم برای طلاب و پژوهشگران علوم دینی اشاره کرد.

این تغییرات و توسعه ها، اگرچه شکل ظاهری مسجد را تا حدودی تغییر داد، اما همواره در راستای حفظ اصالت و کاربری آن صورت گرفت. به واسطه این بازسازی ها، مسجد جامع تبریز به شکل فعلی خود درآمد و توانست پاسخگوی نیازهای رو به رشد جامعه باشد. علاوه بر تلاش های فردی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز نقش حیاتی در حفظ، مرمت و نگهداری کنونی این مسجد ایفا کرده است. این سازمان با به کارگیری متخصصان و کارشناسان مرمت، بر بازسازی بخش های آسیب دیده، به ویژه محراب و گچ بری های ایلخانی که پس از تخریب ها نیاز به احیا داشتند، نظارت دقیق داشته است. این تلاش ها نه تنها به حفظ ساختار فیزیکی مسجد کمک کرده، بلکه زمینه را برای مطالعه و پژوهش بیشتر درباره تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز فراهم آورده است. دوران معاصر، نمادی از تعهد جامعه به حفظ و انتقال میراث فرهنگی به نسل های آینده است.

سنگ نوشته ها و گنجینه های پنهان: روایتگر تاریخ (کتیبه شاه طهماسب و شاه سلطان حسین صفوی)

در دل آجرها و گچ بری های مسجد جامع تبریز، گنجینه های پنهانی از تاریخ نهفته است که به شکل سنگ نوشته ها و کتیبه ها خودنمایی می کنند. این کتیبه ها، نه تنها به عنوان آثار هنری، بلکه به عنوان اسناد تاریخی ارزشمند، روایتگر حوادث و فرمان های دوران خود هستند و پرده از بخش های مهمی از تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز برمی دارند. یکی از مهم ترین این کتیبه ها، سنگ نوشته ای است که بالای ورودی شمالی مسجد قرار دارد و دیگری بر روی دیواره پایه بخش غربی طاق مرکزی مسجد، خودنمایی می کند.

کتیبه ای که در بخش غربی طاق مرمرین قرار دارد، از جنس سنگ مرمر سفید است و محتوای جالبی از یک روایت معنوی را در بر دارد: «خواب شاه طهماسب صفوی». این کتیبه، که به خط زیبای «علاءالدین محمد تبریزی» در سال ۹۷۲ هجری قمری خوشنویسی شده، به داستانی اشاره دارد که شاه طهماسب صفوی در خواب حضرت ولیعصر (عج) را می بیند و ایشان به شاه امر می کنند که مالیات را از مردم بردارد و با آن ها مهربانی و گذشت داشته باشد. این کتیبه نه تنها بیانگر اعتقادات دینی آن دوران است، بلکه نشان دهنده توجه حاکمان به رفاه مردم نیز می باشد.

کتیبه دیگر، که به دستور مستقیم «شاه سلطان حسین صفوی» و در سال ۱۱۰۶ هجری قمری نوشته شده، حاوی فرمان های حکومتی است. در این کتیبه، شاه سلطان حسین به «بیگلربیگی آذربایجان» و «رستم خان سالار سپه» دستور می دهد که قمارخانه ها و مراکز فروش مواد مخدر را تعطیل کنند و متخلفین را شلاق بزنند. همچنین، در بخش دیگری از این کتیبه، از مردم خواسته شده که از فعالیت هایی نظیر گرگ دوانی، کفتربازی، گاوبازی و قوچ بازی پرهیز کنند تا از بروز اختلاف و فساد جلوگیری شود. این کتیبه ها، پنجره ای به سوی زندگی اجتماعی و قوانین حاکم در دوران صفویه هستند و نقش مسجد را نه تنها به عنوان یک مکان مذهبی، بلکه به عنوان محلی برای اعلان احکام و مقررات حکومتی نیز نشان می دهند.

علاوه بر این کتیبه ها، در بخش پشتی و دیوار شرقی مسجد، یک مسجد دیگر با طاق های ضربی آجری و حدود ۱۰ ستون مرتفع وجود دارد که به «مسجد زمستانی» یا «آلچاق مسجد» معروف است. این بخش که در دوران معاصر با نظارت سازمان میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شده، نیز اهمیت خاص خود را در تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز دارد و نشان دهنده توسعه های پیوسته در طول زمان است. این گنجینه های پنهان، هر کدام پاره ای از پازل تاریخ مسجد جامع تبریز را کامل می کنند و بر غنای فرهنگی و تاریخی آن می افزایند.

---

دوره تاریخی	تحولات و ویژگی های مسجد جامع تبریز	مهم ترین افراد یا رویدادها
قرون اولیه تا سلجوقی (قرون ۱-۶ هجری)	پیدایش اولیه (عدم وجود تاریخ دقیق)، شکوفایی و تثبیت بنا به عنوان مسجد جامع شهر، ساخت شبستان های وسیع با پایه های قطور آجری و گچ بری های ظریف.	احتمالاً عبدالله بن عامری (بانی اولیه)، دوران شکوفایی در سلجوقیان.
ایلخانان (قرون ۷-۸ هجری)	مرمت و توسعه بنا، افزوده شدن تزیینات نفیس گچ بری، ساخت محراب ایلخانی با گچ بری های سه بعدی و تودرتو.	حاکمان ایلخانی، هنرمندان گچ بر آن دوره.
آق قویونلوها (قرون ۹-۱۰ هجری)	احداث گنبدی رفیع و مزین به کاشی کاری های معرق در بخش شمالی مسجد، اوج زیبایی تزیینات.	سلجوق شاه بیگم (همسر اوزون حسن).
زمین لرزه سال ۱۱۹۳ هجری	ویرانی گسترده و آسیب های سهمگین به بخش های مختلف مسجد، از بین رفتن گنبد و بسیاری از تزیینات.	–
قاجار (اوایل)	بازسازی اساسی و فراگیر بنا، ایجاد پایه های متین، تاق ها و چشمه های کنونی مسجد، تغییر شکل و شمایل کلی مسجد.	حسینقلی خان دنبلی (حاکم وقت تبریز).
معاصر	بازسازی های مهم و توسعه های کاربردی (ساخت تالار و کتابخانه)، مرمت دقیق بخش های آسیب دیده، حفظ و نگهداری توسط میراث فرهنگی.	حاج باقر کلکته، سازمان میراث فرهنگی.

---

نتیجه گیری: نماد پایداری و شکوه بی انتها

مسجد جامع تبریز، با هر خشت و آجر خود، داستانی از هزاران سال پایداری را روایت می کند. از ریشه های مبهم و کهن خود در قرون اولیه اسلامی و شکوفایی در دوران سلجوقی، تا زینت بندی های چشم نواز ایلخانی و گنبد رفیع آق قویونلویی، این بنا همواره قلب تپنده تبریز بوده است. اما آنچه این مسجد را درخشان تر می سازد، توانایی بی نظیر آن در برخاستن از دل ویرانی ها و بلایا، به ویژه زمین لرزه مخرب سال ۱۱۹۳ هجری است. بازسازی های اساسی در دوران قاجار به همت حسینقلی خان دنبلی، و تلاش های بی وقفه در دوران معاصر توسط افرادی نظیر حاج باقر کلکته و حمایت های سازمان میراث فرهنگی، این بنا را نه تنها حفظ کرده، بلکه به شکلی باشکوه تر به نسل های امروز رسانده است.

تاریخچه پرفراز و نشیب مسجد جامع تبریز، بیش از آنکه صرفاً یک پیشینه معماری باشد، نمادی از روح مقاومت، اراده به احیا و اوج هنر و معماری ایرانی-اسلامی است. این مسجد به راستی یک سند زنده از توانمندی انسان در حفظ و احیای میراث خویش در برابر قساوت های طبیعت و فراز و نشیب های زمان است. هر گوشه از این بنا، از محراب ایلخانی گرفته تا سنگ نوشته های صفوی، روایتی از تاریخ، فرهنگ و اعتقادات یک ملت را در خود جای داده است. بازدید از این بنای ارزشمند، فرصتی بی نظیر برای لمس تاریخ در آجر به آجر آن، درک عمق هنر ایرانی و ستایش پایداری مردمی است که همواره در برابر چالش ها قامت برافراشته اند. حفظ این میراث گرانبها، وظیفه ماست تا این داستان شکوهمند پایداری، برای نسل های آینده نیز روایت شود.