تاریخچه تئاتر شهر

تئاتر شهر، بنایی نمادین و قلب تپنده هنرهای نمایشی ایران، نه تنها یک مرکز فرهنگی بلکه شاهدی زنده بر تحولات اجتماعی و هنری معاصر کشور است که از ابتدای ساخت تا کنون، نقش محوری در تاریخ تئاتر ایران ایفا کرده است.

تاریخچه تئاتر شهر، داستانی پیچیده و چندوجهی از نیازهای فرهنگی یک جامعه، ایده های بلندپروازانه، معماری خلاقانه و پایداری هنر در برابر فراز و نشیب های زمانه است. این مجموعه فرهنگی که در قلب تهران جای گرفته، از بدو تاسیس خود در سال ۱۳۵۱، میزبان بی شمار رویداد هنری، پرورش دهنده نسل های متمادی هنرمند و الهام بخش بسیاری از جریانات فکری و نمایشی بوده است. پرداختن به ابعاد مختلف تاریخ این بنای باشکوه، از بسترها و زمینه های شکل گیری تا سیر تحولات مدیریتی و گسترش فضایی آن، درک عمیق تری از جایگاه بی بدیل آن در هویت فرهنگی ایران معاصر را میسر می سازد. این مقاله با رویکردی تحلیلی-تاریخی، به بررسی سیر تحول و نقش تئاتر شهر در هنر و فرهنگ ایران می پردازد.

۱. بسترها و زمینه های شکل گیری: نیاز به فضایی نو برای هنر

پیش از آنکه تئاتر شهر به شکل امروزی خود پدیدار شود، شهر تهران، به ویژه در دهه های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ خورشیدی، شاهد تحولات چشمگیری در عرصه هنرهای نمایشی بود. با وجود فعالیت تماشاخانه ها و گروه های تئاتری متعدد، خلأ یک مرکز جامع، مدرن و مجهز که بتواند استانداردهای بین المللی هنر نمایش را برآورده سازد و زمینه ای برای رشد و تعالی تئاتر فراهم آورد، به وضوح احساس می شد. این دوره، سرشار از جنبش های هنری و فکری بود که نویدبخش دوران جدیدی برای تئاتر ایران محسوب می شد.

۱.۱. وضعیت هنرهای نمایشی در تهران پیش از دهه ۵۰

در دهه های پیش از گشایش تئاتر شهر، صحنه تئاتر تهران عمدتاً شامل تماشاخانه های خصوصی، سالن های کوچک، و گاهی سالن های چندمنظوره دولتی بود. این فضاها اغلب از نظر امکانات فنی و ظرفیت محدودیت هایی داشتند که مانع از اجرای نمایش های بزرگ و پیچیده می شد. با این حال، شور و اشتیاق هنرمندان و استقبال مخاطبان، نیاز به فضایی درخور و تخصصی تر را دوچندان می کرد. گروه های تئاتری نوآور، به دنبال فضایی بودند که امکان تجربه و پیشرفت را در سطح جهانی فراهم آورد. این نیاز، زمینه ساز ایده های بزرگ تری برای توسعه زیرساخت های فرهنگی شد.

۱.۲. کافه بلدیه (شهرداری): از پاتوق هنرمندان تا محل تولد تئاتر شهر

مکان فعلی تئاتر شهر، پیش از آنکه ساخت وساز آغاز شود، میزبان بنایی تاریخی با نام «کافه شهرداری» یا «کافه بلدیه» بود. این کافه، که در سال ۱۳۱۱ خورشیدی آغاز به کار کرده بود، به سرعت به یکی از پاتوق های اصلی روشنفکران، نویسندگان، شاعران، و هنرمندان برجسته آن دوران نظیر جلال آل احمد و فروغ فرخزاد تبدیل شد. فضای باز اطراف کافه، مکانی برای گردهمایی های عمومی و اجرای نمایش های خیابانی، سیرک و معرکه گیری بود، به طوری که آخر هفته ها خانواده ها برای تماشای این اجراها گرد هم می آمدند. این پیشینه اجتماعی و فرهنگی مکان، آن را به گزینه ای استراتژیک برای بنای یک مرکز هنری بزرگ تبدیل کرد؛ مکانی که ریشه ای عمیق در حافظه جمعی پایتخت داشت. انتخاب این نقطه در چهارراه ولیعصر امروزی، که تلاقی گاه دو خیابان مهم ولیعصر و انقلاب است، نیز بر اهمیت استراتژیک آن می افزود.

۱.۳. ایده ی بلندپروازانه: نقش فرح پهلوی در طراحی و ساخت

ایده ساخت تئاتر شهر، در راستای چشم انداز گسترده تری برای توسعه فرهنگی و هنری کشور در دوران پهلوی شکل گرفت. فرح پهلوی، همسر محمدرضا پهلوی، نقش محوری در این ابتکار عمل داشت. او با درک عمیق از اهمیت هنر و فرهنگ در پیشرفت جامعه، به حمایت از تأسیس و توسعه مراکز هنری مدرن و تخصصی در ایران پرداخت. هدف از ساخت تئاتر شهر، تنها ایجاد یک سالن نمایش نبود، بلکه بنا نهادن نمادی برای هنر معاصر ایران و مرکزی برای تبادل فرهنگی با جهان بود. این رویکرد، منجر به طراحی و ساخت بنایی شد که نه تنها از نظر معماری بی نظیر بود، بلکه توانایی میزبانی از رویدادهای هنری در سطح بین المللی را نیز داشت.

۲. تولد یک شاهکار: طراحی، ساخت و گشایش باشکوه (۱۳۴۶ – ۱۳۵۱)

پس از طرح ریزی اولیه و انتخاب مکان، مرحله عملی ساخت تئاتر شهر آغاز شد. این دوره، شاهد تلاش های بی وقفه برای تبدیل یک ایده بلندپروازانه به یک سازه بتنی و آجری بی بدیل بود. نتیجه این تلاش ها، بنایی بود که به سرعت به یکی از برجسته ترین نمادهای معماری مدرن ایران تبدیل شد.

۲.۱. معمار و الهام بخش: علی سردار افخمی و فلسفه طراحی

طراحی مجموعه تئاتر شهر در سال ۱۳۴۶ خورشیدی به عهده مهندس علی سردار افخمی (متولد ۱۳۱۷، درگذشت ۱۳۹۹) گذاشته شد. سردار افخمی، یکی از شاگردان برجسته هوشنگ سیحون، معمار شهیر ایرانی، تحصیلات خود را در فرانسه به پایان رسانده بود. فلسفه طراحی او برای تئاتر شهر، تلفیقی استادانه از عناصر معماری سنتی ایرانی و الهام گیری از سازه های باستانی و مدرن جهان بود.

او در این بنا، تلفیقی خلاقانه از معماری ایران باستان و اسلامی، به همراه تأثیراتی از معماری یونان و روم باستان را به کار گرفت. فرم دایره ای پلان بنا، که به نوعی یادآور کولوسئوم و پانتئون است، با الهام از برج تاریخی طغرل در ری و با رویکردی مدرن بازآفرینی شده است. ستون های متقارن و بلند پیرامونی، یادآور ستون های باشکوه تخت جمشید هستند، در حالی که تزیینات و آجرکاری های برجسته و کاشی کاری های انتزاعی، ریشه های خود را در معماری دوره ایلخانی و هنر اسلامی ایران دارند. این ترکیب هوشمندانه از مصالح مدرن و سنتی، به تئاتر شهر هویتی منحصر به فرد و متمایز بخشیده است. یکی از ویژگی های بارز این بنا، عدم وجود حصار است که محوطه باز اطراف آن را با پارک دانشجو در هم می آمیزد و تئاتر را به فضایی عمومی و دسترس پذیر تبدیل می کند.

۲.۲. مراحل ساخت و چالش های پیش رو

ساخت تئاتر شهر در سال ۱۳۴۶ آغاز شد و پنج سال به طول انجامید. این پروژه عظیم، با توجه به طراحی پیچیده و نوآورانه آن، نیازمند دقت و مهارت بالایی در اجرا بود. معماران و مهندسان در طول این مدت با چالش های مختلفی از جمله هماهنگی بین عناصر سنتی و مدرن، تامین مصالح و اجرای دقیق جزئیات طراحی مواجه بودند. با این حال، اراده برای ساخت یک بنای ماندگار، بر تمامی این موانع غلبه کرد و منجر به تکمیل این شاهکار معماری شد. مساحت بستر طرح این بنا ۳۰۰۰ مترمربع و مساحت زیربنای آن ۵۶۰۰ مترمربع است. قطر تقریبی بدنه آن ۳۴ متر و ارتفاع تئاتر شهر ۱۵ متر است.

۲.۳. پرده برداری: افتتاحیه «باغ آلبالو» و پیامدهای آن

مجموعه تئاتر شهر سرانجام در روز شنبه هفتم بهمن ماه سال ۱۳۵۱ خورشیدی، با یک مراسم باشکوه و در حضور مقامات فرهنگی و هنری، رسماً گشایش یافت. این افتتاحیه، با به روی صحنه رفتن نمایش «باغ آلبالو» نوشته آنتون چخوف و به کارگردانی آربی اوانسیان، یکی از برجسته ترین کارگردانان تئاتر آن دوره، همراه بود. این نمایش که با حضور بازیگران شاخصی همچون داریوش فرهنگ، سوسن تسلیمی، مهدی هاشمی، فریده سپاه منصور، فهیمه راستکار و پرویز پورحسینی به روی صحنه رفت، نقطه عطفی در تاریخ تئاتر ایران محسوب می شود. «باغ آلبالو» نه تنها نشان دهنده آغاز فعالیت یک مرکز بزرگ نمایشی بود، بلکه با رویکرد نوین اوانسیان، فصلی جدید را در اجرای تئاتر مدرن در ایران گشود. بازتاب این گشایش در جامعه گسترده بود و تئاتر شهر بلافاصله به عنوان مهم ترین کانون هنرهای نمایشی کشور شناخته شد.

۳. سیر تحول مدیریتی و گذر از دوران های مختلف

تئاتر شهر، از زمان افتتاح خود، شاهد تغییرات و تحولات مدیریتی متعددی بوده است که هر کدام به نوعی بر برنامه ها، رویکردها و جایگاه هنری آن تأثیر گذاشته اند. این تغییرات، بازتابی از شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر کشور در دوره های مختلف است.

۳.۱. مدیریت اولیه: از سازمان جشن هنر شیراز تا رادیو و تلویزیون ملی

در سال های ابتدایی فعالیت، تئاتر شهر تحت سرپرستی «سازمان جشن هنر شیراز» قرار داشت. این سازمان، که هدف آن ترویج هنر و برگزاری رویدادهای فرهنگی بین المللی بود، نقش مهمی در معرفی تئاتر شهر در سطح جهانی ایفا کرد. با این حال، پس از مدتی، مسئولیت مدیریت و برنامه ریزی تئاتر شهر به «سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران» واگذار شد. این واگذاری، به دلیل ساختار گسترده و بودجه قابل توجه سازمان رادیو و تلویزیون، فرصت های جدیدی را برای توسعه فعالیت های تئاتر شهر فراهم آورد. در این دوره، برنامه ها و اجراها با حمایت مالی و تبلیغاتی بیشتری همراه شدند و تئاتر شهر به عنوان یک مرکز هنری ملی، تقویت شد.

۳.۲. تئاتر شهر پس از انقلاب ۱۳۵۷: تطبیق و تداوم

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، تئاتر شهر نیز همچون بسیاری از نهادهای فرهنگی دیگر، دستخوش تغییرات ساختاری و مدیریتی شد. پس از انقلاب، سرپرستی این مجموعه به «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» واگذار گردید. این دوران، همراه با چالش ها و فرصت های خاص خود بود. در سال های اولیه انقلاب، تئاتر شهر با محدودیت ها و تغییراتی در رویکردها و موضوعات نمایشی مواجه شد، اما به سرعت توانست جایگاه خود را به عنوان کانون اصلی تئاتر کشور تثبیت کند.

تئاتر شهر در این دوران، با تداوم فعالیت ها و میزبانی از نمایش های متنوع، نقش حیاتی خود را در حفظ و تداوم جریان تئاتر ایران ایفا کرد. این مرکز، به محلی برای همگرایی هنرمندان و ارائه آثاری تبدیل شد که بازتاب دهنده دغدغه های اجتماعی و فرهنگی دوران پس از انقلاب بودند. علیرغم تمامی تحولات و گاه محدودیت ها، تئاتر شهر توانست جایگاه بی بدیل خود را به عنوان مهم ترین نهاد تئاتری کشور حفظ کرده و به رسالت خود در پرورش نسل های جدید هنرمند و ارائه هنرهای نمایشی به مخاطبان ادامه دهد. مدیریت تئاتر شهر امروز بر عهده مدیر کل هنرهای نمایشی است که با حکم معاون هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی منصوب می شود.

۴. گسترش فضایی و تکامل کاربری ها: از یک تالار به مجموعه ای پویا

تئاتر شهر، در آغاز با یک تالار اصلی به بهره برداری رسید، اما به تدریج و با گسترش نیازهای جامعه تئاتری، فضاهای جدیدی به آن افزوده شد و به یک مجموعه پویا و چندمنظوره تبدیل گشت. این گسترش، پاسخگوی تنوع روزافزون سبک ها و رویکردهای نمایشی و همچنین نیاز به فضاهای آموزشی و پژوهشی بود.

۴.۱. تاریخچه اضافه شدن تالارها

• تالار اصلی: این تالار، قلب تپنده تئاتر شهر است که با ظرفیت ۵۷۹ نفر، از همان ابتدا به عنوان مجهزترین سالن نمایش کشور طراحی شد. امکاناتی نظیر نورپردازی و صداپردازی حرفه ای، صحنه گردان الکتریکی، آسانسور دکور، سیستم آویزهای بالا رونده، دهانه متحرک صحنه و درهای آکوستیک، آن را برای میزبانی از بزرگترین و پیچیده ترین نمایش ها آماده ساخت.
• تالار چهارسو: این تالار در طبقه زیرین ساختمان و در سال ۱۳۵۴ خورشیدی و به همت آربی اوانسیان افتتاح شد. ویژگی منحصر به فرد آن، صحنه دایره ای شکل و قابلیت تغییر ظرفیت از ۱۲۰ نفر به ۴۰۰ نفر با جابه جا کردن صندلی ها است. این انعطاف پذیری، آن را برای انواع اجراهای تجربی و مدرن مناسب ساخته است.
• تالار قشقایی (مرکز مطالعات قشقایی): این تالار با طراحی سه گوش خود و ظرفیت ۲۵۰ نفر، در ابتدا با هدف اجرای نمایش های محلی و بومی افتتاح شد. ورودی جداگانه آن در ضلع جنوبی مجموعه، هویت مستقل این بخش را تقویت می کند و محلی برای نمایش های با هویت ایرانی است.
• تالار سایه: در بهمن ماه سال ۱۳۷۷، همزمان با هفدهمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر، تالار سایه با ظرفیت ۱۰۳ نفر به مجموعه اضافه شد. این تالار به دلیل فضای آکوستیک بسیار مناسب، علاوه بر اجرای نمایش های کوچک و تجربی، به عنوان استودیو نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
• کارگاه نمایش: این سالن با ظرفیت ۵۰ تا ۷۰ نفر، نقشی حیاتی در توسعه تئاتر تجربی و آموزشی ایفا می کند. کارگاه نمایش، علاوه بر میزبانی از اجراهای کوچک، به عنوان محلی برای تمرینات، برگزاری کارگاه های آموزشی و جلسات نقد و بررسی مورد استفاده قرار می گیرد. این فضا، محلی برای خلق و پرورش ایده های نو در عرصه تئاتر است.
• تالار کوچک و تالار شماره دو (تالار مشاهیر): تالار کوچک با ظرفیت ۱۲۰ تا ۱۵۰ نفر، برای اجراهای کوچک، جلسات نقد و بررسی و کارگاه های آموزشی کاربرد دارد (در حال حاضر در دست تعمیر است). تالار شماره دو که اکنون به تالار مشاهیر شناخته می شود، با ظرفیت ۷۰ تا ۸۰ نفر، میزبان نشست های خبری، بزرگداشت ها و جلسات تخصصی است. فضای صمیمی و کوچک آن، ارتباط نزدیک تر تماشاگران با اجرا را ممکن می سازد.

۴.۲. کتابخانه تخصصی تئاتر شهر: گنجینه ای برای پژوهش

در سال ۱۳۶۶ خورشیدی، کتابخانه تخصصی تئاتر شهر تأسیس شد. این کتابخانه، با تلاش های منصور خلج، مدرس و محقق تئاتر، ساماندهی شد و به سرعت به گنجینه ای ارزشمند برای هنرمندان، متخصصان و دانشجویان تئاتر تبدیل گشت. این مرکز، منابع غنی و متنوعی از کتب و مجلات تخصصی تئاتر ایران و جهان، نمایشنامه ها، و همچنین مدارک نمایشی مانند پوسترها و بروشورهای آثار اجرا شده را گردآوری کرده است. کتابخانه تئاتر شهر، پناهگاهی برای پژوهش و مطالعه در زمینه هنرهای نمایشی است و نقش مهمی در آموزش و ارتقای دانش تئاتری در کشور ایفا می کند.

۴.۳. فضای بیرونی: قلب اجتماعی تئاتر شهر

محوطه وسیع و سنگ فرش شده اطراف بنای تئاتر شهر، که بخشی از پارک دانشجو محسوب می شود، همواره نقشی فراتر از یک فضای صرفاً عبور و مرور داشته است. این فضا، به دلیل دسترسی آسان و موقعیت مکانی در قلب شهر، به محلی برای گردهمایی های اجتماعی، برگزاری نمایشگاه های هنری، و اجرای نمایش های خیابانی تبدیل شده است. این تعامل میان فضای داخلی و بیرونی، تئاتر شهر را به یک مرکز فرهنگی زنده و پویا تبدیل کرده که نه تنها در ساعات اجرا، بلکه در طول روز نیز میزبان علاقه مندان به هنر است. فضای بیرونی تئاتر شهر، به نوعی تداوم سنت کهن کافه بلدیه را در خود جای داده که در آن مردم برای مشاهده و مشارکت در فعالیت های هنری جمع می شدند.

۵. تئاتر شهر در گذر زمان: میراث، چالش ها و چشم انداز آینده

تئاتر شهر، در طول بیش از پنج دهه از حیات خود، مسیر پرفراز و نشیبی را طی کرده است. این بنا نه تنها به عنوان یک اثر معماری برجسته، بلکه به عنوان نمادی از پایداری هنر و فرهنگ در ایران شناخته می شود.

۵.۱. نماد پایداری هنر و فرهنگ

تئاتر شهر، بی شک بزرگترین و تأثیرگذارترین مجموعه نمایشی ایران است. این مرکز، در طول سالیان متمادی، میزبانی بی شمار از نمایش های کلاسیک، مدرن، تجربی و ملی بوده و نقش بی بدیلی در شکل گیری و رشد جریان های هنری معاصر کشور ایفا کرده است. حضور برجسته ترین کارگردانان، بازیگران، نویسندگان و دیگر دست اندرکاران تئاتر ایران در صحنه های تئاتر شهر، آن را به دانشگاهی زنده برای پرورش نسل های هنرمند تبدیل کرده است. میزبانی از رویدادهای کلیدی نظیر جشنواره بین المللی تئاتر فجر، بر اهمیت و جایگاه این مجموعه در تقویم فرهنگی کشور افزوده است. تئاتر شهر، نه تنها محلی برای اجرای نمایش، بلکه فضایی برای تبادل اندیشه، نقد و بررسی و رشد خلاقیت های هنری بوده است.

تئاتر شهر فراتر از یک بنای صرف، قلب تپنده و نمادی ماندگار از هویت و پایداری هنر نمایشی در ایران معاصر است.

۵.۲. چالش های تاریخی و معاصر

حفظ و نگهداری بنایی با این قدمت و اهمیت تاریخی، همواره با چالش هایی همراه بوده است. مسائل مرتبط با فرسودگی، نیاز به بازسازی های دوره ای، و تأمین بودجه کافی برای نگهداری از زیرساخت های فنی پیچیده، از جمله مشکلاتی است که تئاتر شهر در طول سالیان با آن ها دست و پنجه نرم کرده است. علاوه بر این، تغییرات در ذائقه مخاطبان، ظهور رسانه های جدید و تحولات تکنولوژیک، نیازمند تطبیق پذیری و نوآوری مستمر در برنامه ریزی و ارائه محتوای هنری است. چالش های مدیریتی و فنی نیز در طول تاریخ این مجموعه، گاهی بر کیفیت و کمیت فعالیت های آن تأثیر گذاشته است.

۵.۳. تئاتر شهر امروز و نگاهی به آینده

امروز، تئاتر شهر همچنان جایگاه بی بدیل خود را به عنوان مرجع و الهام بخش هنر تئاتر در ایران حفظ کرده است. این مجموعه، با دارا بودن تالارهای متعدد و امکانات تخصصی، پناهگاه امنی برای هنرمندان و هنردوستان باقی مانده است. برنامه ریزی برای حفظ این میراث گرانبها و توسعه آن با توجه به نیازهای روز جامعه، از اولویت های اصلی است. تلاش برای به روزرسانی زیرساخت ها، حمایت از تولیدات نمایشی خلاقانه و تعامل فعال تر با جامعه، می تواند جایگاه تئاتر شهر را در آینده نیز تضمین کند. این بنا نه تنها مکانی برای تماشا، بلکه محلی برای آفرینش و زندگی است.

نتیجه گیری

تاریخچه تئاتر شهر، روایتی از شور و خلاقیت، چالش و پایداری در عرصه هنر و فرهنگ ایران است. این بنای عظیم، از ایده اولیه شکل گیری در کافه بلدیه تا تبدیل شدن به یکی از مهم ترین مراکز هنری منطقه، مسیری پرفراز و نشیب را پیموده است. معماری منحصر به فرد آن، که تلفیقی هوشمندانه از سنت و مدرنیته است، به همراه نقش محوری آن در پرورش استعدادها و میزبانی از جریان های هنری، تئاتر شهر را به نمادی ماندگار از هویت فرهنگی و هنری تهران و ایران تبدیل کرده است. پاسداشت و حفظ این میراث گرانبها، وظیفه ای ملی است تا چراغ هنر در قلب پایتخت، همیشه فروزان بماند و الهام بخش نسل های آینده باشد.