تکم چی یا تکم گردان چه کسی است؟

تکم چی یا تکم گردان، هنرمندی است که با گرداندن عروسک چوبی «تکم» (بز نر) و اجرای آوازها و اشعار مخصوص، فرارسیدن بهار و نو شدن سال را به مردم مژده می دهد و نقش محوری در آیین دیرینه تکم گردانی ایفا می کند. این شخصیت کاریزماتیک، فراتر از یک سرگرم کننده، حافظ ادبیات شفاهی و سفیر فرهنگی در مناطق آذربایجانی نشین ایران است. آیین تکم گردانی با شکوه و تنوع بی نظیر خود، یکی از کهن ترین و زنده ترین مراسم نوروزی در فرهنگ غنی ایران محسوب می شود که ریشه های عمیق در تاریخ و طبیعت این مرز و بوم دارد.

آیین های نوروزی در ایران، بازتابی از هویت فرهنگی و تاریخی این سرزمین هستند. در میان این جشن های کهن، تکم گردانی با نمادها و مضامین عمیق خود، جایگاهی ویژه دارد. این مراسم، نه تنها جشن نو شدن طبیعت، بلکه تجلی پیوند ناگسستنی انسان با محیط زیست و انتقال ارزش های اصیل از نسلی به نسل دیگر است.

۱. تکم چی یا تکم گردان کیست؟ هویت و کارکرد

تکم چی یا تکم گردان، عنصری حیاتی در برپایی آیین تکم گردانی است. او نه تنها یک مجری، بلکه پل ارتباطی میان گذشته و حال، و واسطه ای برای انتقال پیام های شادی، امید و ارزش های فرهنگی است.

۱.۱. تعریف پایه و وظایف اصلی

تکم چی، فردی است که با مهارت خاص خود، عروسک تکم را به حرکت درمی آورد و همزمان اشعار و نغمه های مخصوص نوروز را می خواند. این اشعار که اغلب به زبان آذری هستند، مضامینی از جمله تبریک فرارسیدن بهار، آرزوی سالی پربرکت و بیان شادی و نشاط را دربرمی گیرند. وظیفه اصلی تکم چی، مژده رساندن سال نو و بیدار کردن روحیه امید در مردم است.

حرکات موزون عروسک تکم و صدای زنگوله های آویزان از آن، همراه با آواز دلنشین تکم چی، فضایی پر از شور و اشتیاق را در کوچه ها و خانه ها ایجاد می کند. این مراسم، نمایشی ساده اما پرمعنا است که نویدبخش زندگی دوباره و تجدید حیات طبیعت است.

۱.۲. نقش های اجتماعی و فرهنگی

نقش تکم چی در جامعه، فراتر از یک نمایشگر ساده است. او به چندین شیوه به غنای فرهنگی و اجتماعی منطقه کمک می کند:

• پیام آور شادی و امید: در روزهای پایانی سال، حضور تکم چی نمادی از پایان سرما و آغازگر شور و نشاط نوروزی است. او با خود، پیام امید به سالی بهتر و پربارتر را به ارمغان می آورد.
• رسانه ی کهن: در گذشته، به ویژه در مناطق روستایی که امکانات ارتباطی محدود بود، تکم چی ها نقش مهمی در انتقال اخبار و رویدادها از یک روستا به روستای دیگر ایفا می کردند. آنها علاوه بر اشعار نوروزی، گاهی اطلاعاتی درباره اتفاقات محلی را نیز منتقل می کردند.
• حافظ ادبیات شفاهی: اشعار تکم گردانی، بخش مهمی از ادبیات شفاهی آذربایجان را تشکیل می دهند. تکم چی ها با اجرای این اشعار، نه تنها آنها را حفظ می کنند، بلکه از نسلی به نسل دیگر منتقل می سازند و این میراث گرانبها را زنده نگه می دارند. این اشعار حاوی داستان ها، ضرب المثل ها و فلسفه های بومی هستند.
• نماد پیوند با طبیعت: تکم به عنوان نمادی از بز نر قوی هیکل که در راس گله حرکت می کند، ارتباط عمیق این آیین را با زندگی کشاورزی و دامداری مردمان آذربایجان نشان می دهد. این مراسم، بازتاب دهنده ارزش های معیشتی و پیوند انسان با چرخه ی طبیعت است.

۱.۳. جلوه های اجرایی و لباس

تکم چی با حرکات موزون و رقص های خاص خود، عروسک تکم را به طرز ماهرانه ای به حرکت درمی آورد. این حرکات، اغلب ریتمیک و هماهنگ با اشعار خوانده شده هستند و حس سرزندگی و تحرک را به بیننده منتقل می کنند. لباس های سنتی که تکم چی ها به تن می کنند، معمولاً شامل پارچه های رنگارنگ و گاهی تزئیناتی ساده است که بر جذابیت بصری اجرای آنها می افزاید و ریشه در پوشش بومی منطقه دارد.

تکم چی ها یا عروسک گردان های نوروزی، بشارت دهندگان بهار و نوروز در مناطق آذربایجانی نشین بوده اند. آنها با حرکت دادن تکم ها (عروسک های کوچک چوبی تزئین شده) و خواندن آواز به پیشواز بهار می روند.

۲. آیین تکم گردانی: خاستگاه، زمان و گستره جغرافیایی

آیین تکم گردانی، ریشه هایی کهن در تاریخ ایران دارد و تجلی فرهنگ غنی و پیوند عمیق مردم با طبیعت است. شناخت خاستگاه و گستره این آیین، به درک عمیق تر از هویت تکم چی کمک می کند.

۲.۱. ریشه های تاریخی و ارتباط با طبیعت

قدمت آیین تکم گردانی به دوران پیش از اسلام بازمی گردد و با زندگی معیشتی مردمان این سرزمین، به ویژه کشاورزی و دامداری، گره خورده است. بز نر در فرهنگ های باستانی، نماد برکت، باروری و رهبری بوده است. آیین تکم گردانی نیز بازتاب دهنده چرخه ی طبیعت، بیداری زمین پس از خواب زمستانی و نوید سالی پرمحصول است. این مراسم، تجلی شکرگزاری از طبیعت و درخواست برکت برای سال پیش رو است.

۲.۲. زمان برگزاری سنتی

آیین تکم گردانی به طور سنتی، چند روز مانده به چهارشنبه سوری و به ویژه در فاصله ی بین دو چهارشنبه آخر اسفند ماه برگزار می شود. این دو چهارشنبه که در فرهنگ بومی با نام های «کول چرشنبه» و «گول چرشنبه» شناخته می شوند، از اهمیت ویژه ای در استقبال از بهار برخوردارند. تکم چی ها در این ایام، به میان مردم می آیند و با اجرای خود، شور و هیجان نوروزی را به خانه ها می آورند. در برخی پژوهش ها، اشاراتی به اجرای این آیین در جشن های مذهبی مانند عید غدیر و فطر در گذشته نیز یافت می شود که نشان از انعطاف پذیری و تطبیق پذیری آن با مناسبت های مختلف دارد.

۲.۳. گستره ی فرهنگی و ثبت ملی

آیین تکم گردانی عمدتاً در استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل رواج دارد. با این حال، مرکزیت و شهرت اصلی آن به استان اردبیل برمی گردد. اهمیت این آیین تا حدی است که در تیرماه سال ۱۳۹۰، «تکم گردانی اردبیل» به عنوان یکی از میراث های ناملموس کشور در فهرست ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت، گامی مهم در جهت حفظ، معرفی و پاسداشت این گنجینه فرهنگی برای نسل های آینده است.

۳. تکم: عروسک نمادین بز نر

عروسک تکم، قلب تپنده آیین تکم گردانی و نمادی قدرتمند از مفاهیم عمیق فرهنگی و طبیعی است. شناخت این عروسک، به درک بهتر فلسفه این آیین کمک می کند.

۳.۱. ریشه شناسی و معنای واژه تکم

واژه «تکم» از دو بخش «تکه» و «م» تشکیل شده است. «تکه» در زبان ترکی به معنای «بز نر قوی هیکل» است. این بز نر معمولاً نقش رهبر گله را بر عهده دارد و آن را به چراگاه ها و مسیرهای معین هدایت می کند. «م» نیز ضمیر ملکی دوم شخص مفرد است، بنابراین «تکم» در واقع به معنای «بز نر من» است. این نام گذاری، پیوند عمیق و مالکیت معنوی تکم چی بر عروسک خود را نشان می دهد و همچنین اهمیت بز نر در فرهنگ عشایری و کشاورزی منطقه را بازتاب می دهد.

بز نر در بسیاری از فرهنگ های کهن، نمادی از قدرت، سرزندگی، باروری و آغازگری بوده است. حضور آن در راس گله، استعاره ای از هدایت، پیشگامی و محافظت است که به آیین تکم گردانی نیز معنای بیشتری می بخشد.

۳.۲. ساختار و زیبایی شناسی عروسک تکم

عروسک تکم، معمولاً از چوب ساخته می شود و به شکل حیوانی چهار دست و پا است که قابلیت حرکت دادن دست ها و پاهایش وجود دارد. این ساختار ساده اما هوشمندانه، امکان مانور و حرکات نمایشی را برای تکم چی فراهم می آورد.

جزئیات تزیینات تکم بسیار مهم و پرمعنا است:

• پوشش پارچه های رنگارنگ: این عروسک با پارچه های رنگارنگ، به ویژه رنگ قرمز، پوشانده می شود. این رنگ ها، نمادی از شادی، سرزندگی و روحیه جشن و سرور هستند.
• آویزان کردن سکه و زنگوله: سکه ها نمادی از برکت و فراوانی هستند و زنگوله ها با صدای دلنشین خود، نویدبخش شادی و سرورند و توجه مردم را به تکم چی جلب می کنند.
• آویزان کردن آینه: آینه، در فرهنگ ایرانی، نمادی از روشنایی، پاکی و خوش یمنی است و حضور آن بر تکم، پیام آور سالی روشن و نیکو است.

۳.۳. نمادگرایی رنگ قرمز

رنگ قرمز که به وفور در تزیینات تکم به کار می رود، دارای نمادگرایی عمیقی است. این رنگ بیانگر شادی، خوشبختی، حیات، انرژی و امید به سالی پربرکت است. در بسیاری از فرهنگ های کهن، قرمز نمادی از خون و زندگی، آتش و گرما، و عشق و شور بوده است. در آیین تکم گردانی نیز، رنگ قرمز بهار را به ذهن می آورد و نشاط و پویایی طبیعت را تداعی می کند.

۴. نغمه ها و اشعار: روح آیین تکم گردانی

نغمه ها و اشعار، جزء لاینفک آیین تکم گردانی هستند و روح و محتوای اصلی این مراسم را شکل می دهند. این اشعار، نه تنها جنبه سرگرم کننده دارند، بلکه حامل پیام های فرهنگی، اجتماعی و حتی اعتقادی نیز هستند.

۴.۱. محتوا و مضامین اشعار

اشعار تکم گردانی دارای تنوع موضوعی گسترده ای هستند. مضامین اصلی این اشعار عبارتند از:

• نوید بهار و نوروز: بخش عمده ای از اشعار، به توصیف زیبایی های بهار، نوید سال نو و آرزوی خیر و برکت برای مردم اختصاص دارد. این اشعار، حس تازگی و تجدید حیات را در دل ها زنده می کنند.
• ستایش طبیعت و زندگی روستایی: به دلیل ریشه های کشاورزی و دامداری این آیین، اشعار اغلب به ستایش طبیعت، برکت زمین، زندگی روستایی، و اهمیت دام ها می پردازند.
• مضامین اعتقادی و اجتماعی: گاهی در میان اشعار، مضامین اعتقادی (مانند ارج نهادن به ائمه اطهار) و حتی اجتماعی-سیاسی نیز دیده می شود. تکم چی ها در گذشته، می توانستند از این بستر برای بیان انتقادات یا اخبار اجتماعی نیز استفاده کنند.

اغلب این اشعار به زبان آذری سروده می شوند تا ارتباط عمیق تری با مخاطبان بومی برقرار کرده و حس هویت فرهنگی را تقویت کنند. اما همانطور که در ادامه اشاره می شود، یک بیت فارسی نیز جایگاه ویژه ای در این آیین دارد.

۴.۲. بیت فارسی معروف

یکی از ویژگی های جالب توجه در اشعار تکم گردانی، وجود بیتی به زبان فارسی است که تلفیق فرهنگی و تعاملات تاریخی اقوام مختلف در ایران را نشان می دهد:

باهار آمد، باهار آمد، خوش آمد / علی با ذوالفقار آمد، خوش آمد

این بیت، نشان دهنده نفوذ و همزیستی فرهنگ ها و اعتقادات مختلف در کنار یکدیگر است. حضور این بیت فارسی در میان انبوه اشعار آذری، نمادی از وحدت و همبستگی ملی در کنار حفظ خرده فرهنگ هاست.

۴.۳. نقش اشعار در تعامل با مردم

اشعار تکم چی صرفاً برای اجرا نیستند؛ بلکه ابزاری برای ایجاد تعامل پویا با مردم نیز محسوب می شوند. تکم چی ها با اجرای اشعاری خاص، گاهی به صورت شوخ طبعانه، از صاحبخانه ها درخواست «هدیه» یا «انعام» می کنند. این هدیه، بخشی جدایی ناپذیر از رسم است و نمادی از قدردانی مردم از تکم چی برای آوردن شادی و خبر خوش به خانه آنهاست. این تعامل، حس مشارکت و همدلی را در جامعه تقویت می کند.

۵. انتقال و ماندگاری: تکم گردانان دیروز و امروز

هنر تکم گردانی، همچون بسیاری از میراث های ناملموس، از طریق انتقال سینه به سینه و تجربیات زیسته از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و به حیات خود ادامه داده است.

۵.۱. آموزش موروثی و شفاهی

در گذشته، تکم گردانی به صورت موروثی و از طریق آموزش شفاهی منتقل می شد. اغلب مردان خانواده، اشعار، حرکات و فلسفه این آیین را از پدران و پدربزرگان خود فرامی گرفتند. این شیوه آموزش، به حفظ اصالت و عمق فرهنگی آیین کمک شایانی کرده است، زیرا دانش و تجربه به صورت مستقیم و بدون واسطه منتقل می شد. تکم گردانان قدیمی با تکیه بر حافظه شفاهی خود، میراث بانان این هنر بوده اند و حتی آن را با توجه به رویدادهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی روزگار خود، تطبیق می دادند.

با وجود پیشرفت فناوری و تغییرات اجتماعی، ارزش اصیل و تاریخچه طولانی تکم گردانی همچنان حفظ شده است. امروزه، علاوه بر انتقال خانوادگی، تلاش هایی نیز برای آموزش سازمان یافته این هنر در قالب کارگاه ها و دوره های آموزشی صورت می گیرد تا هنرمندان جوان بتوانند با حفظ ریشه ها، این هنر را به شکل های جدیدی نیز اجرا کنند.

۵.۲. تکم گردانان نامدار و تجلی معاصر

نام برخی از تکم گردانان در حافظه فرهنگی منطقه جاودانه شده است. موسی اصغرزاده اردبیلی یکی از پیشکسوتان و پاسداران این آیین است که سالیان متمادی را صرف حفظ و احیای این سنت کرده بود. تلاش های او و امثال او، باعث شده است که این آیین با وجود چالش های مدرنیزاسیون، همچنان زنده و پویا باقی بماند.

نمایانگر حیات و تطبیق پذیری این آیین با رسانه های جدید، حضور گروه تکم گردانی اهریم به رهبری علی بایبوردی در برنامه تلویزیونی خندوانه در سال ۱۴۰۱ بود. این حضور، فرصتی بی نظیر برای معرفی این میراث ناملموس به طیف وسیع تری از مردم ایران فراهم آورد و نشان داد که آیین تکم گردانی هنوز هم ظرفیت جذب مخاطب و ایجاد شادی در جامعه معاصر را دارد.

۵.۳. پاداش تکم گردان

اهدای هدیه به تکم چی، جزء جدایی ناپذیری از مراسم تکم گردانی است. این پاداش که می تواند شامل خوراکی، پوشاک یا وجه نقد باشد، از سوی صاحبخانه و با توجه به توان مالی او اهدا می شود. تکم چی نیز گاهی با اشعار خاص خود، به صورت غیرمستقیم، این رسم را به صاحبخانه یادآوری می کند. این هدیه، نه تنها جبران زحمت تکم چی، بلکه نمادی از مشارکت جامعه در حفظ این سنت و آرزوی برکت برای یکدیگر است.

۶. چرا تکم گردانی زنده ماند؟ دلایل ماندگاری فرهنگی

ماندگاری یک آیین کهن در دنیای امروز، پرسش برانگیز است. تکم گردانی به دلایل متعدد فرهنگی، اجتماعی و هویتی، توانسته است در طول قرون متمادی، حیات خود را حفظ کند.

۶.۱. حفظ هویت فرهنگی و محلی

آیین تکم گردانی آینه تمام نمای فرهنگ، سنت ها و زبان مردم آذربایجان است. این مراسم با ریشه های عمیق خود در تاریخ و جغرافیا، به عنوان یکی از اصولی ترین عوامل حفظ و نگهداری هویت فرهنگی این منطقه عمل می کند. مردم با شرکت در این آیین، ارتباط خود را با گذشته و اصالت های بومی تقویت می کنند.

۶.۲. ارتباط عمیق با طبیعت و بازتاب چرخه ی حیات

این آیین به عنوان یک مراسم بهاری، ارتباط ناگسستنی با طبیعت دارد. زمان برگزاری آن در آستانه بهار، نمادی از بیداری دوباره طبیعت، نو شدن و تجدید حیات است. تکم گردانی تجلیل از این چرخه طبیعی و شکرگزاری برای برکت زمین و محصول است که در جوامع کشاورزی و دامداری از اهمیت حیاتی برخوردار بوده است. این پیوند با طبیعت، حسی از ریشه دار بودن و پایداری را به ارمغان می آورد.

۶.۳. انتقال ارزش های اجتماعی و انسانی

تکم گردانی صرفاً یک نمایش نیست؛ بلکه محفلی برای انتقال ارزش های اجتماعی نظیر همدلی، همبستگی، روحیه جمعی و اتحاد است. این مراسم، مردم را گرد هم می آورد و فرصتی برای تعاملات اجتماعی، شادمانی مشترک و تقویت پیوندهای جامعه فراهم می کند. این تجربه جمعی، حس تعلق و مسئولیت پذیری متقابل را تقویت می نماید.

۶.۴. جاذبه گردشگری و اقتصادی

در دنیای مدرن، آیین تکم گردانی به عنوان یک جاذبه فرهنگی و گردشگری نیز شناخته می شود. این مراسم، علاقه مندان به فرهنگ و هنر بومی را از سراسر کشور و حتی جهان به مناطق آذربایجان می کشاند. این عامل، نه تنها به معرفی فرهنگ منطقه کمک می کند، بلکه می تواند به عنوان یک محرک اقتصادی برای توسعه گردشگری محلی عمل کند.

۶.۵. تجربه جمعی و شادی آفرینی

تکم گردانی، فرصتی برای ایجاد یک تجربه جمعی و شادمانه است. حضور تکم چی در محلات، صدای زنگوله ها و نغمه های نوروزی، فضایی پر از سرور و هیجان را ایجاد می کند که برای لحظاتی، دغدغه های روزمره را به فراموشی می سپارد. این شادی و نشاط جمعی، به تقویت روحیه و سلامت روانی جامعه کمک کرده و به عنوان یک عامل مهم در ماندگاری این آیین عمل می کند.

نتیجه گیری: میراثی زنده در گذر نسل ها

تکم چی یا تکم گردان، فراتر از یک شخصیت نمایشی، نمادی از فرهنگ غنی و ریشه دار آذربایجان و یکی از پیام آوران اصیل نوروز در ایران است. آیین تکم گردانی با تمام ابعاد تاریخی، جغرافیایی، نمادگرایانه و اجرایی خود، تنها یک رسم کهن نیست، بلکه میراثی زنده است که همچنان به حیات خود ادامه می دهد.

نقش محوری تکم چی در این آیین، واسطه ای است میان گذشته و حال، طبیعت و انسان، و حامل پیام های شادی، امید و ارزش های فرهنگی است. او حافظ ادبیات شفاهی و انتقال دهنده سنت ها و ارزش های معنوی است که در گذر زمان، استحکام یافته اند.

ماندگاری این آیین در طول قرون، شاهدی بر اهمیت آن در حفظ هویت فرهنگی، تقویت پیوند با طبیعت، انتقال ارزش های اجتماعی و ایجاد تجربه جمعی شادی آفرین است. پاسداشت و حمایت از تکم گردانی، نه تنها برای مناطق بومی آذربایجان، بلکه برای غنای فرهنگی کل کشور و نسل های آینده، ضرورتی حیاتی به شمار می رود. این آیین گرانبها، یادآور این نکته است که ریشه های ما در سنت ها و فرهنگمان، سرچشمه امید و پویایی برای آینده است.